حه‌رفا بێ

بوحه‌یره، دبێژن وێ حێشترا گوهێ وێ هاتی شه‌ق کرن. و ژ به‌ر شه‌قبوونا مه‌زن کو ل گوهێ وێدا هه‌یی ئه‌ڤ ناڤ لێ د‌انینه‌. ژ باژارێ مه‌دینایێ را ژی «به‌حر و بوحه‌یره‌» بکار هاتیه. د کوری دا ژی هه‌یه ده‌ما ده‌رحه‌ق مه‌زناهییا جهه‌کی، ئان باژاره‌کی ئان زانینا به‌رفره‌ھا که‌سه‌کی دا باخڤن، دبێژن: به‌حره؛ ده‌ریا یه، یانی زه‌حف مه‌زن و به‌رفره‌ھه.

«مَا جَعَلَ اللّهُ مِن بَحِيرَةٍ وَلاَ سَآئِبَةٍ وَلاَ وَصِيلَةٍ وَلاَ حَامٍ... مائده/ 103». ده‌ما ده‌ڤه‌یه‌کی پێنج جارا بزا و زاروکا جارا پێنجێ نێر بوویا، گوهێ وێ دکه‌لاشتان دا بێ ناس کرن کو«به‌حیره» یه و که‌س لێ صوار نه‌بێ و سه‌ر ژێ نه‌کن و به‌لا خوه ‌لێ نه‌دن. سائبه ‌ژی ئه‌و حێشتره کو سووز ددان ئه‌گه‌ر رێونگی بزڤرێ ئان نه‌خوه‌ش ساخ ببێ سه‌ر به‌ره‌دایی بکن کو ب کووڤه بچی بچێ. په‌ز ئان د‌ه‌ڤا جێوكه‌ك مێ و نێر بزا ژێرا د‌گووتان وه‌صیله‌ و ئازا د‌كران. حام ژی د‌ه‌ڤا نێر بی كو د‌ه‌ھ جارا د‌ه‌ڤا مێ ئاڤس د‌كرا و گوولكا وێ چێبیا كو د‌ھاتا ئازاكرن.

مه‌جمه‌عول به‌حره‌ین: کوومگه‌ها دو به‌حران؛ جهێ گهانھه‌ڤا دو ده‌ریا: «وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ - و ھنگێ كو مووسا گووت جه‌وانێ خوه‌: ئه‌ز ناسه‌كنم حه‌تا ئه‌ز بگھێم كوومگه‌ھا د‌و به‌حران - که‌هف/ 60».

ژ چه‌م و رووبارێن مه‌زن را ژی ژ به‌ر مه‌زنی و فره‌ھیا وێ به‌حر تێ گووتن ، وه‌ک چه‌وا د به‌حسا ده‌رباز بوونا به‌نی ئسرائیل د ناڤ رووبارێ «نیل» را که‌لیما «به‌حر» به‌کار هاتیه: «وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ - به‌قه‌ره/ 50». و: ئه‌عراف/ 138، یوونس/ 90، طاها/ 77 ، شوعه‌را/ 63، دوخان/ 24. فورقان/ 53 ژی نیشان ددێ کو ژ چه‌م و رووبارێن مه‌زن را به‌حر تێ گووتن «وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا» چکو ئاڤا به‌حرا ‌هه‌می یا شووره‌، نه‌خوه‌شه‌ و نه‌ شیرینه‌.

«بَحران» فاطر12 و «بَحرَین» که‌هف/ 60، فورقان/ 53، نه‌مل/ 61، ره‌حمان/ 19 ب ‌مه‌عنا دو به‌حر؛ دو ده‌ریا یه.

د که‌له‌ک ئایه‌تا دا پشتی کو ناڤێ به‌حرێ تێ به‌حسا ئایه‌ت و نیشانا دكێ و مروڤ های‌ د‌دێ ژ فکر‌کرنێ را و ئه‌ڤاھه‌ نیشان ددێ کو د ئاڤ و به‌حرێ ‌دا تشتێن عه‌جێب هه‌نه کو مرووڤ ب‌ئالیێ خودێ ناسی یێ ڤه دکشێنن، ژ زانینا پتر را بنێرن ته‌فسیرا ئایه‌تێن ژێری: ره‌حمان/ 19، 24، نه‌مل/ 61، فورقان/ 53، شوورا/ 32- 34 و ئایه‌تێن دیتر ڤێ ده‌رحه‌قێ دا.

123- بخس - به‌خس: كێماسی، كێم، ناقص‌کرن و كێم كرن. راغب ئه‌و کێم کرنا ب زولم و نه‌حه‌قی ‌دایه قه‌له‌مێ. د‌ه‌رحه‌ق كێم نه‌كرنا د‌ نڤیسینێ د‌ا: «وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا - بلا ژ خود‌ایێ خوه‌یكه‌رێ خوه‌ بترسھێ و بلاتشته‌کی ژێ کێم نه‌کێ - به‌قه‌ره/ 182». شیره‌تا حه‌زره‌تێ شوعه‌یب ل قه‌ومێ خوه‌: «وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءهُمْ - و کێم نه‌کن ل خه‌لکێ تشتیت وانا - ئان: کێما سی یێ ژ تشتێن خه‌لکێ را چێنه‌کن - ئه‌عراف/ 85 و هوود/ 85». « مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَهُمْ فِيهَا لاَ يُبْخَسُونَ - هوود/ 15». به‌حسا حه‌زره‌تێ یووسف: « وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ - ئه‌و ب بهایه‌ک کێم فرووتن - یووسف/ 20».

«فَمَن يُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا يَخَافُ بَخْسًا - جن/ 13» جه‌نابێ شیلانی وها مه‌عنه کریه: ڤێجا که‌سێ باوه‌ریێ بینت ب خودایێ خوه، هنگێ ئه‌و ناترست ژ کێماسیه‌کی. حالحاله د ئایه‌تێن ده‌ربازبوویی دا ب «کێم» مه‌عنه کربی نه ب «کێماسی» ڤێجا ئه‌ڤاهه ئاریکاره ژ گووتنا جه‌نابی قوره‌یشی ل قامووسێ دا. ئه‌و دبێژێ: هوور نێرینا ل ئایه‌تا نیشان ددێ کو «به‌خس» هه‌م ژ کێم کرنا مقدار و قاسێ تشتا را و هه‌م ژ کێماسی و عه‌یب چێکرنا وا را تێ گووتن (نه‌قص و کێم کرنا که‌ممی و که‌یفی) و ئایه‌تا 84 و 85 یا سوورتێ هوود ژی ژ خوه را دکێ ده‌لیل.

124- بخع - به‌خع. بَخَعَ نَفْسَهُ، یانی: خوه کوشت ژ به‌ر قه‌هر و خه‌ما؛ ته‌له‌ف کرنا خوه ژ به‌ر كول و مه‌ره‌قا. ئه‌ڤ که‌لیمه ب هنه‌ک مه‌عنا یێن دی ژی هاتیه، لێبه‌لێ دو جارا د‌ قورئانێ دا هاتییه‌ ب مه‌عنا ھاتی گووتن: « فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِن لَّمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ - كه‌ھف/ 6». «لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ - به‌لکی تو خوه ‌ژ ناڤ ببی (بکوژی) ژ به‌رکو نابن ژ موئمنا- شوعه‌را/ 3».

125- بُخل- بو‌خل. به‌رڤاژیێ سه‌خاوه‌ت و مه‌رده‌مێریێ، به‌خیلی، په‌خیلی، قه‌لسی، کوپووری. راغب دبێژێ: بوخل، خوه‌ دانپاشه (خوه ڤه‌دان و دوور کرن) ژ جیه‌کی کو گه‌ره‌که خوه ‌ژێ پاشدا نه دابی یا. هنه‌كا ژی گووتنه: خوه پاشڤه‌دانه ژ دانێ. ژ ڤێ ماددێ 12 جارا د قورئانێ دا هاتیه: گووره‌کی ده‌ستورێن دینی په‌خیلی یێک ژ صفه‌تێن رزیل هاتیه حه‌ساب کرن.