ئه‌لف

ئوناس و ئه‌ناسی هه‌ردو جه‌معا ‌وێ نه: «قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ ـ به‌قه‌ره/ 60، ئه‌عراف/ 160». د به‌حسا بنه‌مالا لووط دا (س): «وَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَن قَالُوا أَخْرِجُوهُم مِّن قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ ـ ئه‌عراف/ 82». و نه‌مل/ 56. «يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ ـ ئسراء/ 71». ده‌رحه‌ق نعمه‌تا ئاڤا بارانێ دا هاتیه: «لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيراً ـ فورقان/ 49». ئه‌ناسی، یێك جارێ تنێ د قورئانێ دا هاتیه.

که‌لیما «ئنس» 18 جارا د‌ به‌رابه‌رێ «جن» د‌ا هاتیه: « وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا ـ ئه‌نعام/ ١١٢». و بنێرن: ئه‌نعام/ 128: (وَيَوْمَ يِحْشُرُهُمْ جَمِيعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُم مِّنَ الإِنسِ) و 130: (يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالإِنسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ). و: ئه‌عراف/ 38، 179، ئسراء/ 88، نه‌مل/ 17، فوصله‌ت/ 25، 29، ئه‌حقاف/ 18، زاریات/ 56، ره‌حمان/ 33، 39، 56، 74، جن/ 5 و 6

د حه‌فت جها دا ئنس پێشیا جن دا هاتیه (ئه‌نعام/ ١١٢، ئسراء/ 88، ره‌حمان/ 39، 56، 74، جن/ 5 و 6) و د یازده جهێن دی دا ژی «جن» پێشیێ دا هاتیه. ئه‌گه‌ر که‌سه‌ک بخازێ ژ ڤێ چه‌ندێ (کو زه‌حفتر جن پێشیا ئنس دا بکار هاتیه) ئستفاده بکێ کو ئافراندن و خلقه‌تا جن پێشیا ئنسان دا بویه گه‌ره‌که خوه بێخێ زه‌حمه‌تێ دا کو ئه‌وا حه‌فت جهێن ئنس پێشیا جن دا هاتی، بشکله‌کی بێخێ ده‌ربێ. ئه‌لبه‌ت ئایه‌ت ژ خولقاندنا جنا پێشیا ئنسانا دا دئاخڤێ: «وَالْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ ـ حجر/ ٢٧».

ته‌حقیق: به‌نی ئاده‌م، به‌شه‌ر و ئنسان هه‌ر سێ ب یێك مه‌عنایی نه، لێبه‌لێ هه‌ر یێك ژ وان د قورئانێ دا ب مه‌لحه‌زه‌یه‌کی بکار هاتیه. مه‌سه‌لا: ده‌ما دبێژێ «به‌شه‌ر» (37 جارا د قورئانێ دا هاتیه) هنگێ ب مه‌لحه‌زا جسم و به‌ده‌ن و صووره‌ت و دێمه‌نێ زاهری و ئه‌شکه‌ره هاتیه گووتن، لێ ده‌ما دبێژێ «ئنسان» هنگێ ب مه‌لحه‌زا ئالیێ ناڤده‌یی و کارین و ئستعداد و ئنسانییه‌‌ت و خوه‌ست وڤیان و ته‌كلیفا هه‌یی بکار بریه، نه‌کو به‌ده‌ن و دێمه‌نێ تێ دیتن و ئه‌شکه‌ره.

ئسنان: 65 جارا د قورئانێ دا هاتیه. و ئه‌ڤ نسبه‌تێن کو نه ژ خاصیه‌تێن به‌ده‌ن و دیمه‌نێ نه به‌لکی ژ خاصیه‌تێن رحن ژێرا بکار ئانینه: زه‌عێف، نساء/ 28، یه‌ئووس، هوود/ 9، ظه‌لووم، که‌ففار، ئبراهیم/ 34. خه‌صیمێ موبین، نه‌حل/ 4 و یاسین/ 77، عه‌جوول، ئسراء/ 11، که‌فوور/ 67، قه‌توور/ 100. اکثر شیءٍ جدلاً، که‌هف/ 54. خلق الإنسان من عجل، ئه‌نبیاء/ 37. خُلِقَ هَلوعا، مه‌عارج/ 19. إن الإنسان لربه لکنود، عادیات/ 6.

قورئان «ئنسان» خوه‌یێ ئراده و ڤیانا حه‌ساب دکێ کو ژ خا‌صیه‌تێن رحی ‌یه، بنێرن: یوونوس/12، ئسراء/83، مه‌ر‌یه‌م/67، نه‌جم/ 24، 39، ره‌حمان/ 3 و...

ته‌کلیف و به‌رپرسیاری و ئه‌مر و نه‌هی و شیره‌ت ل «ئنسان» هاتیه کرن (نه ل به‌شه‌ر): وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا ـ عه‌نکه‌بوت/ 8. وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا.. ـ لوقمان/ 14. وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا ـ ئه‌حقاف/ 15. إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا ـ ئه‌حزاب/ 72. أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَلَّن نَجْمَعَ عِظَامَهُ ـ قیامه‌ت/ 3. و بنێرن: 5، 10،13، 14، 36. نازعات/ 35، عه‌به‌سه/ 17 و 24. ئنفطار/ 6، ئنشقاق/ 6، فه‌جر/ 15 و 23. عه‌صر/ 2.

ئه‌و ئایه‌تێن که‌لیما «ئنسان» تێدا هاتی و به‌حسا خلقه‌ت و ئافراندنا وی یا ئه‌ول دکن، وه‌ک: وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ ـ حجر/ 26. خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ ... نه‌حل/ 4. وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ ـ مؤمنون/ 12. و: لوقمان/ 14، یاسین/ 77. خُلِقَ مِن مَّاء دَافِقٍ ـ طارق/ ٦. و: عه‌له‌ق/ 2. ئه‌گه‌ر پێشی و پاشیا ئا‌یه‌تا بێ دیتن مرووڤ پێ دحه‌سهێ کو مه‌خسه‌د و موارد نه روومه‌ت و دێمه‌نێ زاهری و که‌لاشه. به‌لکێ مه‌خسه‌د شیره‌ت و وه‌عزن ژ وێ چه‌ندێ را کو ئنسانێ موکه‌لله‌ف و به‌رپرسیار ب وه‌زیفا خوه عه‌مه‌ل بکێ و باوه‌ریێن خوه بنه‌جی و دورست بکێ، هه‌ر وها ژ حاله‌تێن روحی و عناد و به‌ربه‌ره‌کانی یا ئه‌ڤی مه‌خلووقێ دو پی دئاخڤێ.

ژ نمونه را بنێرن: حجر/ 11 حه‌تا/ 26. د ده‌واما نه‌حل/ 4 دا دبێژێ: فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ. د سووره‌تێ مؤمنون دا به‌حس به‌حسا ته‌كلیفێ و نه‌تیجا ئاخره‌تی یا وێ یه/ 1ـ 16. د سووره‌تێ لوقمان و یاسینێ دا ژی به‌حس به‌حسا وه‌صیه‌ت و شیره‌ت و وه‌عزێ یه کو به‌رێ وێ ل صوره‌ت و دیمه‌نێ باطنی یێ ئسنانه نه به‌ده‌ن و جسمێ وی. ئایه‌تێن دی ژی ب ڤێ پێکێ نه.

به‌شه‌ر: وه‌ک چه‌وا مه گووتی 37 جاران هاتیه و مه‌خسه‌د ‌ژێ مرووڤه‌ لێبه‌لێ ب مولاحزا به‌د‌ه‌ن و جسم و صوورت و دێمه‌نێ ئسنان: مَا نَرَاكَ إِلاَّ بَشَرًا مِّثْلَنَا ـ هوود/ 27. یانی توژی به‌شه‌ره‌ک خوه‌یێ شکل و شه‌مالێن و‌ه‌ک مه ‌یی، ته ‌ژی به‌ده‌نه‌ک وه‌ک یا مه‌ هه‌یه کو ژ سه‌ر و ده‌ست و پی و چاڤ و... پێک هاتیه. د قورئانێ دا به‌شه‌ر ب ڤێ مه‌عنایێ یه: ئالێ عمران/ 47، 79. « إِذْ قَالُوا مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ .. ـ ئه‌نعام/ 91 و...