ئایین و مه‌زهه‌ب له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب و ده‌ور و به‌ری

ئایینی مانی

په‌یدابوون وناوه‌ندی ئایینی زه‌ردوشتی، مه‌زده‌كی و مانویی، ئێران بووه‌، وه‌ له‌ هاتنی ئه‌م ئایینانه‌ بۆ سه‌رزه‌وی حیجاز كه‌ ئایا له‌ پێش ئیسلامدا هاتوون یان له‌ پاشی، وتنی جیاواز هه‌یه‌. هه‌ندا له‌ مێژوونوسانی هاوچه‌رخی خۆمان له‌و باوه‌رِه‌دان كه‌ هه‌مان رۆژگار رۆیشتوون هه‌ر چه‌نده‌ به‌ ڵگه‌كانی مێژژوویی ئه‌وه‌ ئه‌سه‌لمێنن كه‌ ته‌نیا ئاینی مانو له‌و سه‌رده‌مه‌دا گه‌یشتوته‌ ئه‌وا به‌ڵام یه‌عقوبی ئه‌نوسا: ده‌سته‌یه‌ك له‌ عه‌ره‌به‌كان چوونه‌ سه‌ر ئایین جوو، وده‌سته‌یه‌كى تر بوونه‌ گاور، وه‌ گۆمه‌ڵێك بوون به‌زه‌ندیق یانی ئایینی سه‌نه‌وی (ثنویه‌) به‌ مانای دوگانه‌ په‌ره‌ستی[34]. هه‌روه‌ها وشه‌ی «زه‌ندیق» به‌ مانای مولحید و نكۆڵكردنی خوا به‌كار هێنراوه‌، به‌ڵام به‌ بیر و رای خاوه‌ن روانگاكان له‌ راستیدا به‌ تیپێك له‌ ئایینی مانی ئه‌وترا، پاشان هه‌موو مانوه‌كانی گرته‌وه‌، دوای ئه‌وان كافر و ده‌هریش گرته‌وه‌، كه‌واته‌ له‌ سه‌رچاوه‌كانی كۆن مه‌به‌ست له‌ زه‌ندیق ئایینی مانی بووه‌[35]، هه‌ر وه‌كو ئه‌زانین ئایینی مانوی یان مانی له‌ تێهه‌ڵكێشانی ئایینی گاورو ئاگر په‌رست دروست ببوو[36].

كۆمه‌لێك له‌ مێژوونوسان رائه‌گه‌ینن كه‌ زه‌ندیق له‌ ناو قوره‌یش هه‌بووه‌، وه‌ له‌ خه‌ڵكی حیره‌ ئه‌وئایینه‌یان وه‌رگرتووه‌[37]. وه‌رگرتنی ئه‌و ئایینه‌ له‌ حیره‌وه‌ نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ مانای دوگانه‌یىیه‌ (مثنوى) چونكه‌ حیره‌ له‌ ژیرَ ده‌سته‌ڵاتی ئێران وه‌ دراوسا ئێران بووه‌، وه‌ ئایینه‌كانی ئێرانیش هه‌موویان بناغه‌یان له‌ سه‌ر دوگانه‌ په‌ره‌ستىبووه‌، وه‌ له‌راستیدا ئه‌م ئایینه‌له‌ ئێرانه‌وه‌ چووته‌ حیره‌و له‌ حیره‌یشه‌ وه‌ چووته‌ ناو قوره‌یش.

په‌ره‌ستنی ئستێره‌كان

له‌ چه‌رخی نه‌فامیدا، ده‌سته‌یه‌ك له‌ خه‌ڵكى نیمچه‌ دورگه‌ى عه‌ره‌ب، هه‌ر وه‌كو زۆربه‌ى خه‌ڵكی ناوچه‌كانی تر مه‌خلوقاتی ئاسمانیان وه‌كو خۆر ومانگ و هه‌ندا ئه‌ستێره‌یان ئه‌په‌ره‌ست و وایان بیر ئه‌كرده‌وه‌ كه‌ ئه‌وانه‌ خاوه‌نی هێزێكی شاراوه‌ن و چاره‌نوسی جیهان و جیهانیان به‌ ده‌سته‌وه‌یه‌، بۆ نمونه‌ هۆزی خوزاعه‌ و حه‌میر ئه‌ستێره‌ی «شیعرا» یان ئه‌په‌ره‌ست كه‌ یه‌كاله‌ ئه‌ستێره‌كانی نه‌گۆرو دره‌وشاوه‌یه‌ هه‌روه‌ها ئه‌بو كه‌بشه‌ كه‌ له‌ باوكانی دایكی پێغه‌مبه‌رى ئیسلام بوو، یه‌كا بوو له‌وانه‌ كه‌ ئه‌و ئه‌ستێره‌یه‌ ئه‌په‌ره‌ست[38] كۆمه‌ڵێك له‌ هۆزی ته‌ی (طی) ئه‌ستێره‌ى سوره‌ییا یان (ثریا) ئه‌په‌ره‌ست[39].

بابه‌تی په‌ره‌ستنی كه‌شكه‌شان و ئه‌ستێره‌كان به‌جۆرێكی وا باو بوو كه‌ له‌ ئه‌ده‌بیات و ئه‌فسانه‌ كان وبیره‌پوچه‌كانی عه‌ره‌ب ده‌نگی دابوه‌وه‌[40].

سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ سابىیه‌كان خۆرو مانگیان ئه‌په‌ره‌ست هه‌موو بت په‌ره‌سته‌كان رێزو حورمه‌تیان بۆئه‌و دو مه‌خلوقه‌ ئاسمانییه‌ دائه‌نان[41].

قورئانی پیرۆز په‌ره‌ستنی مه‌خلوقاتی ئاسمانی قه‌بوڵا نییه‌ وه‌ لۆمه‌ی ئه‌وكه‌سانه‌ ئه‌كات كه‌ ئه‌یان ئه‌په‌ره‌ستن وه‌ داكۆكی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌كات كه‌ خوا ئه‌و جۆره‌ مه‌خلوقاتانه‌ی خه‌ڵق كردووه‌، وه‌ له‌ژێر فه‌رمان و ده‌ستوری ئه‌و به‌رِێوه‌ ئه‌چن وه‌ له‌ به‌رامبه‌ر په‌روه‌ردگاری خاڵق كورنۆش ئه‌بن. كه‌سێك كه‌ رێنمویی ئاده‌میزاد به‌ره‌و ڵای خاڵقی مه‌زنی جیهانیان ئه‌كات نابا مه‌خولقی ئه‌وبا، چونكه‌ ئه‌و جۆره‌ مه‌خلوقانه‌ نیشانه‌ی هێزو توانایی و زانستی ئه‌ون. خوای میرو مه‌زن له‌ كتێبه‌ ئاسمانىیه‌كه‌ی فه‌رمویه‌تی:

[وه‌ خوا شه‌و و رۆژ و خۆر و مانگ بۆ ئێوه‌ رام كردووه‌، وه‌ هه‌روه‌ها ئه‌ستێره‌كانیش به‌فرمانی ئه‌و رامی ئێوه‌ن به‌راستی له‌ مه‌دا نیشانه‌گه‌ڵێك هه‌یه‌ (له‌ گه‌وره‌یی خوا) بۆ تاقما كه‌ ئه‌قڵى خۆیان ئه‌خه‌نه‌ كار] [42].

[وه‌ له‌ نیشانه‌كانی (توانای) ئه‌و شه‌وو رۆژ و خۆر ومانگه‌،نه‌بۆخۆر كورِنۆش به‌رن وه‌ نه‌بۆمانگ، بۆخوا كه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی خه‌ڵق كردووه‌ كورِنۆش ببه‌ن ئه‌گه‌ر ته‌نیا ئه‌و ئه‌په‌ره‌ستن] [43].

[وه‌با گومان هه‌ر ئه‌وه‌ په‌روه‌ردگاری ئه‌ستێره‌ی شیعرا] [44].

ئه‌و ئایه‌تانه‌ی سه‌روه‌. نیشان ئه‌ده‌ن كه‌ له‌ سه‌رده‌می ناردنی پێغه‌مبه‌رایه‌تی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام په‌ره‌ستنی مه‌خلوقاتی ئاسمانی باو بووه‌.