ئایین و مه‌زهه‌ب له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب و ده‌ور و به‌ری

ئایینی گاور

ئایینی گاور (فه‌ڵه‌ - مه‌سیحی) له‌ هه‌ندا له‌ناو چه‌كانی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب په‌یره‌وانی هه‌بوو، ئه‌و ئایینه‌ له‌ به‌شی باشووره‌وه‌ له‌ رێگای حه‌به‌شه‌وه‌، له‌ باكووره‌وه‌ له‌ رێگای سوریه‌ (كه‌ له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی رۆمی رۆژ هه‌ڵات) بوو، وه‌ هه‌روه‌ها له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی سینا هاتبووه‌ ناو نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب، به‌ڵام وه‌كو پێویست بڵاو نه‌بوبوه‌وه‌[6].

له‌ باكوور نیمچه‌ دورگه‌كه‌ ئایینی گاور له‌ نێوان هۆزی «ته‌غلیب» كه‌ تیره‌یه‌ك له‌ هۆزی ره‌بیعه‌ و «غه‌سسان» كه‌ تیره‌یه‌ك له‌ هۆزی «قه‌زاعه‌» بوون بڵاو ببوه‌وه‌[7].

قه‌سسه‌ كوری ساعیده‌، حه‌نزه‌له‌ی تایی و ئومه‌یه‌ی كوری سه‌لت له‌ گه‌وره‌كانی ئایینى گاور ئه‌ژمێردران. هه‌ندا له‌وانه‌ له‌شار و مه‌لبه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگا دور كه‌وتبوونه‌وه‌ له‌ كلیسا و بیاوانه‌كان دائه‌نیشتن[8].

گاوری له‌ یه‌مه‌ن

ئایینی گاور له‌ سه‌ده‌ی چواره‌می زایینی له‌ یه‌مه‌ن په‌یدا بوو، فیلیب حه‌تتا، كه‌ بۆ خۆی گاور بووه‌ ئه‌نوسا: «یه‌كه‌مین ئه‌نجومه‌نی گاوره‌كان كه‌ چووه‌ باشووری نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب، هه‌واڵێكی راست و دورسته‌ هه‌مان ئه‌نجومه‌نه‌ كه‌ ئیمبراتورَ كنانتیوس له‌ ساڵى 356ى زاینی به‌ سه‌رۆكایه‌تی تئوفیلوس ئه‌ندوس ئاریوس ناردیه‌ ئه‌وا وه‌ئامانجیشی رامیاری جیهانی ئه‌و رۆژگاره‌ بوو كه‌ ركایه‌تی له‌ گه‌ڵا ئیمپراتۆری ئێران و رۆمی ئه‌كرد كه‌ له‌ناو چه‌ی باشوری دورگه‌ به‌ده‌سته‌ڵات بوو، تئوفیلوس كلیسایه‌ك له‌ شاری عه‌ده‌ن و دو كلیسای تر له‌ وڵاتی حمیریه‌كان دورست كرد. خه‌ڵكی شاری نه‌جران له‌ ساڵى 500ى زاینی بوونه‌ په‌یره‌وی ئه‌و ئایینه‌ تازه‌یه‌»[9].

كاتا ئیسلام سه‌ری هه‌ڵدا هۆزه‌كانی ته‌ی موزحج بهرا،سه‌لیح، ته‌نوخ غه‌سسان و له‌خم له‌ یه‌مه‌ندا هه‌موو گاور بوون[10].

گرنگ ترین مه‌لبَه‌ندی گاوره‌كان له‌ یه‌مه‌ن شاری نه‌جران بوو، نه‌جران شارێكی ئاوه‌دان بوو، خه‌ڵكه‌كه‌ی ژیانیان زۆر باش بوو، ئیش و كاریان كشت و كاڵا و پارچه‌ى ئاوریشمیان ئه‌رێست، بازرگانی پێستیان ئه‌كرد,چه‌كیان سازئه‌كرد, شوێنایه‌تی جوگرافیایی ئه‌م شاره‌ كه‌وتبووه‌ سه‌ر جاده‌ بازرگانی كه‌ تا حیره‌ درێژه‌ی هه‌بوو[11].

هه‌روه‌ها ئایینی گاور له‌ یه‌مه‌ن درێژه‌ى هه‌بوو تا ئه‌و كاته‌ی زونه‌واس گه‌یشته‌ حوكم وته‌نگیان پێ هه‌ڵچنی تا ده‌ست له‌ گاورایه‌تی خۆیان هه‌ڵگرن، گاوره‌كان قه‌بوڵیان نه‌كرد وله‌ به‌رامبه‌ریدا راوه‌ستان. زونه‌واس هه‌موویان خسته‌ ناو چاڵى ئاگر وئه‌یان سوتاند[12]سه‌رئه‌نجام به‌ده‌ست تێخستنی وڵاتی حه‌به‌شه‌ له‌ ساڵى525ى زاینی زونه‌واس تێك شكا و گاوره‌كان دوباره‌ هاتنه‌وه‌ سه‌ر كار[13].

ئایینی گاور له‌ حیره‌

ناوچه‌یه‌كی تر له‌و ناوچانه‌ كه‌ گاوره‌كان تێدا ده‌سته‌ڵاتدار بوون شاری حیره‌یه‌، ئه‌كه‌وێته‌ رۆژهه‌ڵاتی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب. ئه‌م ئایینه‌ به‌هۆى دیله‌كانی رۆمه‌وه‌ هاته‌ ناوچه‌كه‌. حكومه‌تی ئێران له‌ سه‌رده‌می هورموزی یه‌كه‌م هه‌ندا شوێنی داگیر كراوه‌ ئاوه‌دان كرد بوو كه‌ دانیشتوانه‌كانی دیله‌كانی رۆم بوون، وه‌ هه‌ندا له‌و دیڵانه‌ له‌ حیره‌ نیشته‌جا بوو. به‌ بیرو باوه‌ری هه‌ندا سه‌چاوه‌ی گاوری له‌ حیره‌ هه‌ر ئه‌و دیڵانه‌ بوون. له‌گه‌ڵا ئه‌وه‌شدا قه‌شه‌كانی گاور له‌وێ هه‌ر هه‌بوو وئایینه‌كه‌ی خۆیان را ئه‌گه‌یاند، وه‌ هه‌وڵیان ئه‌دا تا خه‌ڵك بكه‌نه‌ په‌یره‌وی ئایینی خۆیان. له‌ بازاره‌كانی عه‌ره‌ب خه‌ڵكیان ئاموژگاری ئه‌كرد، باسی به‌هه‌شت و دۆزه‌خیان ئه‌كرد، وه‌ له‌ ئه‌نجامدا هه‌ندا خه‌ڵك چوونه‌ پاڵیانه‌ وه‌ هه‌تا هیند ژنی نوعمانی پێنجه‌م بوو به‌ گاور و كلیساێكی دروست كرد وه‌ ناوی به‌ كلیسای هیند ده‌ر كرد،وه‌ تا زه‌مه‌نی مێژوو نوسی ناوداری ئیسلام (طبرى) هه‌ر مابوو، حه‌نزه‌له‌ی تایی، قه‌سس كورِی ساعده‌ وئومه‌یه‌ی كوری سه‌لت (كه‌ له‌ پێشدا باسمان كردن) له‌ پیاوانی حیره‌ بوون[14].

نوعمان كوری مونزر به‌ هاندانی عوده‌ی كوری زه‌ید بوو به‌ گاور[15].

 Ù„ه‌ قورئانی پیرۆز هه‌ندا ئایه‌ت له‌ باره‌ی گاوره‌كانه‌وه‌ هاتووه‌، باسی بیرو هزری ئه‌وانه‌ ئه‌كات وه‌ روونی ئه‌كاته‌وه‌ Ú†Û†Ù† له‌ بیرو باوه‌ردا به‌ هه‌ڵه‌ چوونه‌ (به‌ تایبه‌تی له‌ باره‌ی ئه‌و بیره‌ كه‌ مه‌سیحیان به‌ خوا ئه‌زانی) [16]. وه‌ ئه‌مه‌ باشترین Ùˆ گرنگرتن به‌ڵگه‌یه‌ بۆ هه‌بوونی ئه‌و ئایینه‌ له‌و كاته‌دا كه‌ قورئان له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب دابه‌زیووه‌ .هه‌روه‌ها به‌ ڵكه‌یه‌كی تر روداوی موباهه‌له‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامه‌ (كه‌ له‌ مێژووی ئیسلام ناسراوه‌) له‌ گه‌ڵا قه‌شه‌كانی نه‌جران[17]  هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌ر وه‌كو باسمان كرد گاور به‌پای تێپه‌ربوونی زه‌مه‌ن بناغه‌ى راسته‌قینه‌یی خۆی له‌ده‌ست دا وه‌ له‌رێگای ئه‌سلى خۆی ڵای دا وئیتر به‌و جۆره‌ كه‌ پێویست بوو نه‌یئه‌توانی ئه‌و بۆشایىیه‌ بییرو هزره‌ی كه‌ خه‌ڵكی ئه‌و كاته‌ هه‌یان بوو پر بكاته‌وه‌ ودڵاو ده‌رونیان له‌ دودڵى رزگار بكات.