ئایین و مه‌زهه‌ب له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب و ده‌ور و به‌ری

ئایینی جوو

ئایین جوو چه‌ند سه‌ده‌ Ù¾ÛŽØ´ ئیسلام له‌ نیمچه‌ دورگه‌ى عه‌ره‌ب هاتبووه‌ كایه‌وه‌، هه‌ندا ناوچه‌ى جوو نشین دروست ببوو، وه‌ له‌ هه‌موویان به‌ناوبانگتر Ùˆ ناسراوتر یه‌سرب (یثرب) بوو، كه‌ له‌پاشان به‌ مه‌دینه‌ ناو نرا، له‌ شاره‌كانی، تیما[18]ØŒ فه‌ده‌ك[19] وه‌ خه‌یبریش[20]­ دیسان ناوچه‌ى جوو نشین هه‌بوو، جووه‌كانی یه‌سرب له‌م سا هۆزه‌ Ù¾ÛŽÙƒ هاتبوون: به‌نی نه‌زیر، به‌نی قه‌ینه‌قاع Ùˆ به‌نى قوره‌یزه‌[21].

بێجگه‌ له‌و سا هۆزه‌ جووه‌ كه‌ باسمان كرد دوهۆزى تر به‌ ناوى ئه‌وس Ùˆ خه‌زره‌ج له‌ مه‌دینه‌ دائه‌نیشتن ماوه‌یه‌ك له‌ دوای ئه‌وه‌ كه‌ جووه‌كان له‌ مه‌دینه‌ جێگیر بوون له‌ ده‌وروبه‌ری سه‌ده‌ی سایه‌می زاینی له‌ یه‌مه‌نه‌وه‌ هاتن بۆ ئه‌و شاره‌ Ùˆ مانه‌وه‌، ئه‌و دو هۆزه‌ بت په‌ره‌ست بوون، له‌ئه‌نجامی هاتوو چووی نزیكیان له‌ جووه‌كان ژماره‌یه‌كیان بوونه‌ په‌یره‌وی ئایینی جوو، وتراوه‌ كه‌ له‌ شاری تایف هه‌ندا جوو هه‌بووه‌ كه‌ له‌ یه‌مه‌ن Ùˆ یه‌سرب ده‌ر كرابوون Ùˆ له‌وا خۆیان گرتبووه‌، به‌ بازرگانی­ÛŒÙ‡â€ŒÙˆÙ‡â€Œ خه‌رێك بوون[22].

جووه‌كان له‌هه‌ر ناوچه‌یه‌كی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب نشته‌جی ئه‌بوون به‌ زیره‌كایه‌تی كشت وكاڵی ناویان ده‌ر ئه‌كرد، له‌ شاری مه‌دینه‌ سه‌ره‌رای كشت وكاڵی به‌ وه‌ستایی له‌ ئاسنگه‌ری و ره‌نگرِێژی و دورستكردنی چه‌ك ناویان ده‌ر ئه‌كرد[23].

ئایینی جوو له‌ نێوان هۆزه‌كانی حه‌میر، به‌نی كه‌نانه‌، به‌نی حارس كوری كه‌عب، كند[24]، غه‌سسان و جه‌زام په‌یره‌وانی بۆ خۆی په‌یدا كرد بوو[25].

جوو له‌ یه‌مه‌ن

جووه‌كان له‌ هه‌ر شوێنێك نیشته‌جا بونایه‌، ده‌ستوره‌كانی ته‌ورات و بییرو باوه‌ری خۆیان بڵاو ئه‌كرده‌وه‌. یه‌مه‌نیش بۆ ماوه‌یه‌ك له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی جووه‌كان بوو، زونه‌واس پاشای یه‌مه‌ن كه‌ ببووه‌ جوو، گاوره‌كانی سه‌ر كوت كرد و ئایینی جوو كرده‌ ئایینی ره‌سمی.

به‌ بیر و رای هه‌ندا له‌ مێژوو نوسان، ئه‌و كاره‌ی كه‌ زونه‌واس كردی ئامانجی ئایینی نه‌بوه‌، به‌ڵكو ئامانجیكی میللی ونیشتمانی دۆستانه‌ى هه‌بوو، چونكه‌ گاوره‌كانی نه‌جران په‌یوه‌ندێكی چاكیان له‌ گه‌ڵا وڵاتی حه‌به‌شه‌ هه‌بوو، وه‌ حكومه‌تی حه‌به‌شه‌ پیشتیوانێكی چاك بۆ گاوره‌كانی نه‌جران بوو، وه‌ به‌و هۆیانه‌ ده‌ستی خستبووه‌ ناو كارو باری یه‌مه‌ن و ئامانجه‌كانی خۆی جا به‌جێ ئه‌كرد.

زونه‌واس بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ده‌ست خستنه‌ناوه‌وه‌ی حكومه‌تی حه‌به‌شه‌ ببرِا ده‌ستی كرده‌ سه‌ركوت كردنی گاوره‌كان و هه‌مویان كوشت، به‌ڵام یه‌كێكیان به‌هه‌ر جۆرێك بوو خۆی گه‌یانده‌ ڵاى پاشای حه‌به‌شه‌ وداوای یارمه‌تی لێی كرد تا فریای گاوره‌كان بكه‌وا، سه‌ره‌نجام شه‌رَیك له‌ نێوان زونه‌واس و ئیمپراتۆری حه‌به‌شه‌ رووی داو زونه‌واس له‌ ساڵى 525ى زاینی شكاو نه‌جران تازه‌مه‌نی پێغه‌مبه‌رایه‌تی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام هه‌روه‌ها له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی گاوره‌كان مایه‌وه‌[26].

سابی یه‌كان (صابئین)

هه‌ندا له‌ مێژوونوسان په‌یدا بوونی ئه‌م ده‌سته‌یه‌ ئه‌گێرنه‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می ده‌سته‌ڵاتداری ته‌همورس، وه‌ بوزاسف دامه‌زێنه‌ری ئه‌م ئایینه‌ ئه‌زانن.

ئه‌بوره‌یحانی بیرونی (360 ـ440ى هه‌یڤی) دوای ئه‌وه‌ باسی مێژووچه‌ى ئه‌م ده‌سته‌یه‌ ئه‌كات و ئه‌ڵا: «... ئێمه‌ زۆر له‌ باره‌یانه‌وه‌ نازانین، ئه‌ڵین خوا تاك و ته‌نیایه‌، خوا سیفاتی خراپی نییه‌، هه‌روه‌ها ئه‌ڵین: خوا ئه‌ندازه‌ى بۆ نییه‌، نابینرا، زوڵم ناكات، وه‌ ئه‌ڵێن به‌ریوه‌بردنی جیهان به‌ده‌ستی كه‌شكه‌شان و گوا كانی ئاسمانىیه‌، باوه‌ریان به‌ ژیان و قسه‌كردن و بیستن و دیتنی گواكان هه‌یه‌، رێز له‌ رووناكی ئه‌گرن، سابىیه‌كان باوه‌ریان به‌ ئه‌ستێره‌كان و په‌یوه‌ندیان له‌ گه‌ڵا زه‌وی و روداوه‌كانی هه‌یه‌، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ له‌ په‌ره‌ستگاكانی خۆیان دا بتى خۆر له‌ شاری به‌عله‌به‌ك و بتى مانگ له‌ شارى حه‌رران و بتى ئه‌ستێره‌ى زوهره‌ له‌ ئاوایی ێكان دانا بوون»[27].

ناوه‌ندی سابىیه‌كان شاری حه‌رران[28] بووه‌، ئه‌م ئایینه‌ سه‌رده‌مێك زۆر په‌ره‌ی سه‌ندبوو گه‌یشتبووه‌ رۆم و یونان و بابل و چه‌ند شوێنێكی تری جیهان[29]، قورئانی بیرۆزله‌سا شوێنی جیاجیا ناوییان بردووه‌[30]، ئه‌م تیپه‌ ئایینىیه‌ له‌زه‌مه‌نی ئێمه‌دا به‌ره‌و له‌ناو چوونه‌، وه‌ ته‌نیا ژماره‌یه‌كی كه‌م وا له‌ خوزستان[31] (اهواز) و عیراق[32] ماونه‌ته‌وه‌[33].