ئایین و مه‌زهه‌ب له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب و ده‌ور و به‌ری

مێژووی ئیسلامی

نوسینی پیشوایی، لێکدانه‏وه و ته‏سحیحی بوهتی، وه‌رگێرانی قه‌ره‌ولووسی

1-    ئایین Ùˆ مه‌زهه‌ب

2-     یه‌ك ئایینی گاور

3-     انه‌ په‌ره‌سته‌كان:

4-     گاوری له‌ یه‌مه‌ن

5-     ئایینی گاور له‌ حیره‌

6-     ئایینی جوو

7-     جوو له‌ یه‌مه‌ن

8-     سابی یه‌كان (صابئین)

9-     ئایینی مانی

10- په‌ره‌ستنی ئستێره‌كان

11- په‌ره‌ستنی جنۆكه‌ و فرشته‌

12- په‌یدا بوونی شاری مه‌ككه‌

13- پاشماوه‌ ئایینی ئیبراهیم (حه‌نیفیه‌ت)

14- سه‌ره‌تای په‌یدا بوونی بت په‌ره‌ستی له‌ ناوعه‌ره‌ب

15- ئایا بت په‌ره‌سته‌كان خوایان قه‌بوڵه‌

ئایین و مه‌زهه‌ب

له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب و ده‌ور و به‌ری

هه‌ر چه‌نده‌ هاوكات له‌گه‌ڵا په‌یدا بوونی ئیسلام، ئایینی زۆربه‌ی عه‌ره‌ب بت په‌ره‌ستی بوو، له‌ گۆشه‌و قه‌راغی نیمچه‌ دورگه‌كه‌ په‌یره‌وانی ئایینه‌كانی جیاواز وه‌كو گاور، جوو، حه‌نیفییه‌ت،مانوی و ئایینی صابئی هه‌بوو، كه‌واته‌ خه‌ڵكی نیمچه‌ دورگه‌كه‌ په‌یره‌وی یه‌ك ئایین نه‌بوون، وه‌ ئه‌و ئایینانه‌ش با عه‌یب نه‌بوون، جا له‌م رووه‌وه‌ جۆرا سه‌ر لێشێواوی و ماندویه‌تی خۆی به‌سه‌ر ئایینه‌كاندا داسه‌باندبوو، ئێمه‌ لێره‌دا به‌ شێوه‌یه‌كی كورت ئاماژه‌ به‌و ئایینانه‌ی ئه‌و رۆژگاره‌ ئه‌كه‌ین.

یه‌كانه‌ په‌ره‌سته‌كان:

یه‌كانه‌په‌ره‌سته‌كان، یان حه‌نیفی یه‌كان[1] كه‌سانێك بوون به‌پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی خه‌ڵك كه‌ موشریك بوون، ئه‌وان له‌ بت په‌ره‌ستی بێزار بوون، وه‌ به‌ خوای تاك و ته‌نیا وه‌ جار وابوو به‌ سزا و پاداشتی رۆژی هه‌ستانه‌وه‌ باوه‌ریان بوو. هه‌ندا له‌م كۆمه‌ڵه‌ په‌یره‌وی ئایینی گاور بوون.مێژوو نوسان كاتی ئاماژه‌ به‌حه‌نیفیانیان ئه‌كه‌ن كه‌سانێك وه‌كو: وه‌ره‌قه‌ی كورِی نه‌وفه‌ل، عوبه‌یدڵڵای كورِی جه‌حش، عوسمان كورِی حووه‌یرس، زه‌یدی كورِی عه‌مرى كورِی نوفه‌یل[2]، نابغه‌ی جه‌عدی (قیس بن عبدالله)، ئومه‌یه‌ی كورِی ئه‌بی سه‌لت، قوسس كورِی ساعیده‌، ئیادی، ئه‌بو قه‌یس سرمه‌ی كورِی ئه‌بی ئه‌نس، زوهه‌یر كورِی ئه‌بی سولما، ئه‌بو عامر ئه‌وسی (عبد عمر بن صیفی)، عه‌دداس كۆیله‌ی (عتبه‌ بن ربیعه‌)، رئاب شه‌نی و بوحه‌یرای راهیب له‌ گه‌ڵا ئه‌وانه‌دا ناو بردوون[3]، هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌ندا له‌وانه‌ له‌ حوكه‌ما و شوعه‌رای به‌ناو بانگ بوون ،به‌ڵا نهێنی یه‌كانه‌په‌رست ئه‌بێ له‌ فیتره‌تی پاك و بیرى كراوه‌یان بزانرێ هه‌روه‌ها نه‌بوونی ئایینێكی باعه‌یب له‌ كۆمه‌ڵگادا هانیان ئه‌دا كه‌ به‌ فتیره‌تی پاكی خۆیان باوه‌رِیان به‌ خالق و به‌رێوه‌به‌ری جیهان هه‌با، وه‌ نه‌یانتوانی ئایینی روخاوی بت په‌ره‌ستی كه‌ دوره‌ له‌ ئه‌قل و ئاوه‌ز بوو قه‌بوڵا بكه‌ن. به‌ تێپه‌ر بوونی سه‌دان ساڵا به‌ سه‌ر ئایینی گاور و جوو بناغه‌ی راسته‌قینه‌یی بژوونی خۆیان له‌ده‌ست دابوو، وه‌ نه‌یان ئه‌توانی دو دڵی ده‌روونی كه‌سانی رۆشنبیر سارێژ بكه‌نه‌وه‌، بۆیه‌ دو رێگا له‌ پێش ئه‌و كه‌سانه‌یه‌ كه‌ به‌ دوای خوای تاك و ته‌نیادا ئه‌گه‌رِان هه‌بوو تا بتوانن ئایینی هه‌ق بدۆزنه‌وه‌ یه‌كه‌میان ئه‌بێ ره‌نج و زه‌حمه‌تی هاتوو چوو بۆ خویان هه‌ڵبژێرن و له‌گه‌ڵا زانایانی گاور و جوو وه‌ كه‌سانی ووریاو ئاگادار گفتوگو بكه‌ن[4]، وه‌ له‌ باره‌ی نیشانه‌ كانی پێغه‌مبه‌رایه‌تی ئیسلام كه‌ له‌ كتێبه‌ ئاسمانىیه‌كان دا ئاماژه‌ی پێ كراوه‌ بگه‌رِین، یان ئه‌بێ كه‌ بكۆڵنه‌وه‌، وه‌ زۆر جاریش ئه‌م رێگایه‌ با ئه‌نجام ئه‌مایه‌وه‌، (ناچار) بناغه‌ی تاك و ته‌نیایی خوایان قه‌بوڵا ئه‌كرد، به‌ڵام داب و نه‌ریتی خدا په‌ره‌ستىیه‌كان چۆن بووه‌ و چییان ئه‌كرد، زۆر به‌ جوانیمان بۆ روون نه‌بۆته‌.

ئه‌وه‌ی شایان باسه‌ حه‌نیفیان به‌ پێچه‌وانه‌ی هه‌ندا كه‌س كه‌ بیر ئه‌كه‌ونه‌وه‌ گوایا خه‌ڵكیان به‌ره‌ و یه‌كانه‌په‌رستی را ئه‌كێشان، هیچ جۆر رۆلێكیان له‌ گۆرِانی كۆمه‌ڵی عه‌ره‌ب به‌ره‌و خوا په‌رستی نه‌بووه‌ به‌ڵكو هه‌ر وه‌كو مێژوو نوسان ئێژن ئه‌وانه‌ له‌ كۆمه‌ڵدا كناریان گرتبوو وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی ئینفرادی له‌و رۆژگاره‌دا ئه‌ژیان. وه‌ هه‌میشه‌ له‌ بیرو هزردا بوون، وه‌ هیچ كات به‌ شێوه‌ی ده‌سته‌ێك یان كۆمه‌ڵێك نه‌بینراون، وه‌ ئایینه‌كه‌یان ره‌زه‌ن و حوكمێكی تایبه‌تی وه‌یان یاسایه‌كی دیاری كراوی نه‌بووه‌. و ئه‌وانه‌ ته‌نیا هه‌ر ئه‌وه‌یان پێ ئه‌كرا كه‌ له‌ مه‌ڵبه‌نده‌كانی كۆبوونه‌وه‌ی خه‌ڵك دوور بن و له‌ بت په‌ره‌ستی هه‌ڵا بێین. ئه‌و جۆره‌ كه‌سانه‌ ئه‌وه‌نده‌یان ئه‌زانی كه‌ بییرو باوه‌ری هۆزه‌كه‌یان فاسیده‌، وه‌ بۆ خویان ئاژاوه‌ دروست نه‌ئه‌كرد وه‌ بییرو باوه‌ری خۆیان ئه‌شارده‌وه‌ و كاریان به‌ كه‌سه‌وه‌ نه‌ئه‌بوو، هه‌تا په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵا هۆزه‌كانیان زۆر ئاسایی ئه‌بوو، وه‌ كه‌سیش ئیشیان پێ نه‌ئه‌بوو، وه‌ به‌ر به‌ره‌كانیان نه‌ ئه‌كردن[5].