جهادا ل به‌ر به‌فسێ

[31]- شێخ ئه‌بوو عه‌بد‌الله‌ موحه‌ممه‌د‌ بن نوعمان (٣٣٦ یا ٣٣٨ – ٤١٣ ھ.ق) مه‌شھوور ب «موفید‌» و «ئبن موعه‌للم» یێك ژ گره‌گرێن موتكه‌للم و موحه‌د‌د‌سێن شیعا یه‌. ئه‌وی ل زه‌مانێ خوه‌ د‌ا سه‌ید‌ایێ مه‌زنێ به‌غد‌ایێ بوو. ئه‌و ل بال حه‌ضره‌تێ ئمام مه‌ھد‌ی (سه‌لام ل سه‌ر بن) بقه‌د‌ر و قیمه‌ت بوو كو ل ھه‌ر د‌و نامه‌یێن كو ئمام مه‌ھد‌ی (سه‌لام ل سه‌ر بن) ژێرا رێكر بوون، ئمام، ناڤێن وه‌ك «ئه‌خون سه‌د‌ید‌» و «شێخ موفید‌» و «وه‌لییون ره‌شید‌» و «وه‌لییون موخله‌ص» و «ناصرون حه‌ق» و «د‌اعی ئلا حه‌ق» د‌ ختابێ د‌ا بكار ئانی بوون. جه‌نابێ شێخ موفید‌ بال سه‌ید‌ایێن مه‌زنێ شیعی و سوننی و زه‌ید‌ی وه‌ك جه‌عفه‌ر بن موحه‌ممه‌د‌ێ قوولوه‌یھ، شێخ صه‌د‌ووق، ئبن جونه‌ید‌، ئسكافی و عه‌لی بن ئه‌بی ئه‌لجه‌یش یێ به‌لخی د‌ا د‌ه‌رسێن خوه‌ كامل كرن. سه‌ید‌ مورته‌ضا یێ عه‌له‌مول ھوند‌ا، سه‌ید‌ ره‌ضی، شێخ طووسی، نه‌ججاشی، كراجكی و سالار بن عه‌بد‌ول عه‌زیز بناڤ و د‌ه‌نگترینێ شاگرد‌ێن وی بوونه‌. قاس د‌وصه‌د‌ به‌رھه‌مێن پچووك و مه‌زن ژ وی ڤه‌مانه‌ كو مه‌شھوورترینێ وان ئه‌ڤن: ئرشاد‌، ئختصاص، ئه‌وائل ئه‌لمه‌قالات، ئه‌مالی و موقه‌ننعه‌.

[32]- موحه‌ممه‌د‌ بن عه‌لی بن حوسه‌ین بن مووسا بن بابوه‌یھ یێ قومی، كونیا وی ئه‌بوو جه‌عفه‌ر و مه‌شھوور بوویی ب «ئبن بابوه‌یھ» و «صه‌د‌ووق» (- ٣٨١ ھ.ك) یێك ژ مه‌زنێ زانایێن ئمامییه‌ و یێك ژ مه‌زنێ ئه‌ھلێ حه‌د‌یس و فقھا شیعی یه‌. ئه‌وی ل د‌ه‌مێ غه‌یبه‌تا كورت یا ئمام مه‌ھد‌ی (سه‌لام ل سه‌ر بن) و سه‌با خاترا د‌وعا یا وی حه‌زره‌تی ژ د‌اییك بوو. جه‌نابێ وی ژ بابێ خوه‌، عه‌لی بن بابوه‌یھ، موحه‌ممه‌د‌ بن حه‌سه‌ن بن وه‌لید‌ و جه‌عفه‌ر بن موحه‌ممه‌د‌ یێ قوولوه‌یھ روایه‌ت نه‌قل كرنه‌ و یێك وه‌ك ئبن شازان، غه‌زائری، شێخ ئه‌بوو جه‌عفه‌ر موحه‌ممه‌د‌ د‌وریستی ژ جه‌نابێ وی روایه‌ت نه‌قل كرنه‌ و گێرانه‌. ھاتیه‌ گووتن كو نڤیس و به‌رھه‌مێن وی ژ سێصه‌د‌ان ژی زێد‌ه‌ترن كو مه‌شھوورترینێ وان ئه‌ڤن: مه‌ن لا یه‌حزه‌روھول فه‌قیھ، ئكمال ئه‌د‌د‌ین وه‌ ئتمام ئه‌ننعمه‌، ئه‌لخصال، ئه‌تته‌وحید‌، عویونو ئه‌خبار ئه‌ررضا، ئه‌لئه‌مالی، مه‌عانی ئه‌لئه‌خبار، عله‌ل ئه‌ششه‌رایع، ھد‌ایه‌ت و موقه‌ننه‌ع. مه‌زار و قه‌برێ وی ل باژارێ ره‌ی د‌ا زیاره‌تگه‌ھا حه‌ژێكه‌رێن ئه‌ھلێ به‌یتێ یه‌.

[33]- ئه‌بول قاسم جه‌عفه‌ر بن موحه‌ممه‌د‌ بن قوولوه‌یھ یێ قومی (- ٣٦٨ ھ.ك) ژ موحه‌د‌د‌س (حه‌د‌یسگێر) و فه‌قیھێن مه‌زنێ شیعا ل صه‌د‌سالا چارێ ھجری یه‌. جه‌نابێ وی ژ كوله‌ینی و ئبن عوقد‌ه‌ھ و عه‌لی بن بابوه‌یھ یێ قومی (بابێ شێخ صه‌د‌ووق) روایه‌ت گێرانه‌ و یێن وه‌ك شێخ موفید‌ و نه‌ججاشی و یێن د‌ی ژ وی روایه‌ت نه‌قل كرنه‌. د‌ بابه‌تێن فقھ و حه‌د‌یسێ د‌ا چه‌ند‌ كتێب نڤیسینه‌ كو «كامل ئه‌ززیارات» بناڤ و د‌ه‌نگترینێ وانه‌.

[34]- موحه‌ممه‌د‌ بن یه‌عقووب بن ئسحاق بن كوله‌ینی یێ رازی، مه‌شھوور ب «سقه‌تول ئسلام» (- ٣٢٨ ئان ٣٢٩ ھ.ك) یێك ژ مه‌زنێ موحه‌د‌د‌س و حه‌د‌یسگێرێن شیعا و ھه‌ر وھا سه‌ید‌ایێ سه‌ید‌ایێن ئه‌ھلێ حه‌د‌یسێ یه‌ و ل ڤی علمی د‌ا ل تاریخێ د‌ا سه‌راترین كه‌س تێ حه‌سابێ. ئه‌و بال زێد‌ه‌تر ژ چل كه‌سان علمێ حه‌د‌یسێ فێر بوو. گه‌له‌ك ژ مه‌زنێن ئه‌ھلێ حه‌د‌یسێ ژ وی حه‌د‌یس نه‌قل كرنه‌، یێن وه‌ك: جه‌عفه‌ر بن موحممه‌د‌ بن قوولوه‌یھ، ھاروون بن مووسا یێ تلعكبری. كوله‌ینی ئه‌ولین نڤیسه‌ر ژ نڤیسه‌رێن چار كتێبێن سه‌ره‌كی یێن شیعا یه‌ كو د‌ د‌رێژیا چه‌ند‌ سالا د‌ا كتێبا پر به‌ركه‌تی یا «كافی» د‌ سێ به‌شێن «ئوصوول» و «فورووع» و «ره‌وضه‌» د‌ا به‌رھه‌ڤێ سه‌رھه‌ڤ كر. ژ به‌رھه‌مێن وی نه‌: كتاب ئه‌ررجال، ره‌سائل ئه‌لئه‌ئممه‌، كتاب ره‌د‌د‌ قه‌رامه‌ته‌ و ھه‌ر وھا كتاب ته‌عبیر ئه‌رروئیا.

[35]- عه‌لی بن ئبراھیم بن ھاشم یێ قومی، موحه‌د‌د‌س، موفه‌سسر و فه‌قیھێ ئاخریكا صه‌د‌سالا سێ و د‌ه‌ستپێكا صه‌د‌سالا چارێ ھجری و یێك ژ سه‌ید‌ایێن شێخ كوله‌ینی بوویه‌. ھاتیه‌ گووتن كو ئه‌و گه‌له‌ك به‌رھه‌م به‌رد‌ه‌ست كرنه‌، ژ وانه‌: كتاب مه‌ناقب، قورب ئه‌لئه‌سناد‌، كتاب ئه‌ششرایع، كتاب مه‌غازی، كتاب ئه‌لئه‌نبیاء و ھه‌ر وھا ته‌فسیرا قورئانا كه‌ریم. مه‌زار و قه‌برێ وی ل باژارێ قومێ د‌ا یه‌.

[36]- ئبراھیم بن ھاشم یێ قومی، ژ یاران و صه‌حابی یێن ئمام جه‌واد‌ (سه‌لام ل سه‌ر بن) بوویه‌ كو ژ صه‌حابی یێن ئمامان (سه‌لامێن خود‌ێ ل سه‌ر وان بن) گه‌له‌ك روایه‌ت نه‌قل كرنه‌. ھاتیه‌ گووتن كو ئه‌ولین كه‌سێ كو حه‌د‌یسێن كووفیان ل باژارێ قومێ د‌ا به‌لاڤ كریه‌، ھه‌ما ئه‌و بوویه‌. كتێبا نه‌واد‌ر وه‌ قه‌ضایا ئه‌میرول موئمنین، یێك ژ به‌رھه‌مێن وی نه‌.

[37]- حوسه‌ین بن یه‌زید‌ یێ نه‌وفلی، شاعر و ھه‌لبه‌ستڤانێ بناڤ و د‌ه‌نگێ باژارێ ره‌ی بوویه‌؛ شێخ طووسی د‌ كتێبا رجالێ خوه‌ د‌ا ئه‌وی یێك ژ صه‌حابی یێن ئمام رضا (سه‌لام ل سه‌ر بن) حه‌سباند‌یه‌. جه‌نابێ وی ل باژارێ ره‌ی د‌ا وه‌فات كر.

[38]- ئسماعیل بن ئه‌بی زیاد‌ یێ سه‌كوونی، یێك ژ عاممه‌ (ئه‌ھلێ سوننه‌ت) بوویه‌ و ژ ئمام صاد‌ق (سه‌لام ل سه‌ر بن) روایه‌ت نه‌قل كرنه‌؛ شێخ طووسی د‌ كتێبا «عد‌د‌ه‌تول ئوصوول»ێ د‌ا نڤیسیه‌ كو زانایێن ئمامییه‌ ب روایه‌تێن وی گێرایین عه‌مه‌ل كرنه‌. (بنێره‌ كتێبا عد‌د‌ه‌تول ئوصوول، ج ١، ص ٣٨).

[39]- فورووعا كافی، ج ٥،ص ١٢، بابه‌تێ «جھاد‌»، قسمێ «وجووھێ جھاد‌»، حه‌د‌یسا ٣.

[40]- حوسه‌ین بن عه‌بد‌وللاھ بن سینا (نێزیكی یا سالێن ٣٧٠ – ٤٢٧ ئان ٤٢٨ ھ.ك) مه‌شھوور ب «ئه‌بوو عه‌لی سینا»، «شێخ ئه‌رره‌ئیس» ژ مه‌زنێن حه‌كیم و طه‌بیبێن ئسلامی و یێك ژ سه‌ید‌ایێن بناڤ و د‌ه‌نگێ مه‌كته‌با مه‌ششاء یێ فه‌لسه‌فه‌ یه‌ كو د‌ علووم و زانستێن د‌ی د‌ا ژی خوه‌ی مه‌قام بوویه‌. سه‌راتی یا ئستعد‌اد‌ و ژیری یا وی یێك ژ تایبه‌تیێن وی یه‌، ب وی ئاوایی كو ئه‌و كاری ل د‌ه‌مه‌ك كورت د‌ا د‌ه‌رسێن خوه‌ د‌اوی بێنێ و به‌رھه‌مێن گرانقه‌د‌ر د‌ بابه‌تێن جوور ب جوور د‌ا به‌رد‌ه‌ست بكێ. ھنه‌ك ژ به‌رھه‌مێن وی ئه‌ڤن: ئلئشارات وه‌ ئه‌تته‌نبیھات، كو ژ مه‌نطق و طه‌بیعییات پێك تێ كو ژ ئالیێ گه‌له‌ك كه‌سان سه‌ر د‌ا شه‌رح ھاتیه‌ نڤیسین كو مه‌شھوورترینێ وان شه‌رحا فه‌خرێ رازی و خواجه‌ نه‌صیرێ طووسی یه‌؛ شفا، ژ مه‌نطق و ریاضیات، طه‌بیعییات و ئلاھیات پێك ھاتیه‌ كو گه‌له‌ك ب ته‌فصیل ھاتیه‌ نڤیسین؛ ئه‌ننه‌جات، د‌ بابه‌تێ فه‌لسه‌فێ د‌ا؛ ئه‌لمه‌بد‌ه‌ء وه‌ل مه‌عاد‌، قانوون، د‌ بابه‌تێ طببێ د‌ا؛ قه‌صید‌ه‌ عه‌ینییه‌ و ئه‌تته‌علیقات.