ره‌وشت و وره‌ی عه‌ره‌ب



له‌باره‌ی هاتنی جووه‌كان و شوێن دانانیان له‌ سه‌ر عه‌ربه‌كان. ئه‌بێ بڵێن جووه‌كان له‌ سه‌رده‌می حه‌زره‌تی موسا سه‌ڵامی خوای لێ با، وه‌ پاش ئه‌و رۆمىیه‌كان زۆڵمیان لێى ئه‌كردن وه‌ به‌ تایبه‌تی له‌ دوای روخانی ئۆرشه‌لیم، كۆچیان كرد بۆ حیجاز[15]. هاتنی جووه‌كان بۆ حیجاز گۆرانێكى یه‌كجار زۆری له‌ سه‌ر بارودۆخی كۆمه‌ڵایه‌تی عه‌ره‌بی ناوچه‌كه‌ دانا هه‌ر به‌ هۆی ئه‌وانه‌ وه‌ چیروكه‌كانی ته‌ورات و ته‌لمود گوێزرایه‌وه‌ بۆناوعه‌ره‌بی حیجاز[16].

به‌ڵگه‌ى وا به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ نیشان ئه‌دات جووه‌كان له‌ چاوی عه‌ره‌به‌كان له‌ ئاستێكی بییری و ئایینی باڵاتر بوون، وه‌ هه‌تا له‌ دوای په‌یدا بوونی ئیسلام جار وا بوو هه‌ندا له‌ موسڵمانه‌كان پرسیاره‌ ئایینىیه‌كانیان له‌ جووه‌كان ئه‌پرسی[17]. به‌ڵام چون ئایینی جو هه‌روه‌كو ئایینی گاور به‌ زووی له‌ سه‌ر بناغه‌ی خۆی ڵای دابوو، زانست و بییرێك كه‌ عه‌ره‌ب له‌ جووه‌كان وه‌ریان ئه‌گرت تێگه‌ڵاوی نه‌زانین و پاككردنه‌وه‌ ببوو، فێر كردنی جووه‌كان بۆ عه‌ره‌به‌كان نه‌ته‌نیا گیروگرفته‌كانیان هه‌توان نه‌ئه‌كرد به‌ڵكو زیاتر سه‌ریان لێی ئه‌ شیوان.

عه‌ره‌ب له‌ به‌رامبه‌ر ئێران ورِۆم

هه‌ستی به‌ با توانایی وكه‌مایه‌تی ئه‌كرد

هه‌ر وه‌كو باسمان كرد خه‌ڵكی حیجاز به‌شێوه‌ی په‌رت وبڵاو وه‌ به‌ شێوه‌ی هۆزایه‌تی ئه‌ژیان. چونكه‌ بیاوان نیشین بوون، هێزێكی به‌توانا نه‌بوو ئه‌وانه‌ رێك بخات، هه‌میشه‌ له‌ شه‌رِی هۆزایه‌تی و به‌گژی یه‌كداچوون بوون بۆیه‌ له‌م رووه‌وه‌ هه‌ستی با هێز و با تونایی وسه‌ر شۆری یان ئه‌كرد، وه‌ له‌ نێوان میلله‌تان و نه‌ته‌وه‌كانی ئه‌و رۆژگاره‌ پشت گوا خرابون وهه‌رگیز سه‌رنجی كه‌س بۆ ڵای خۆیان رِانه‌ئه‌كێشا.

نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب به‌ جۆرێكی وا له‌ بازنه‌یه‌كی ته‌سكی هۆزایه‌تی Ùˆ تێره‌یی وه‌ له‌ بارودۆخێكی چادرنشینی Ùˆ حوشتر له‌وه‌رِانء سه‌ر گه‌رمی خۆ په‌ره‌ستی وبا به‌شی وسه‌ر لێشیواوی ببوو، كه‌ هه‌رگیز به‌ هیچ جۆرێك بییرى له‌ ده‌ره‌وه‌ی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب نه‌ئه‌كرده‌وه‌. وه‌ هه‌تا بییرى سه‌ر كه‌وتن به‌ سه‌ر دو وڵاتی ئێران Ùˆ رۆمیان نه‌ ئه‌كرده‌وه‌ به‌ڵكو له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و دو وڵاته‌ به‌هێزه‌ی ئه‌و زه‌مه‌نه‌دا به‌ ته‌واوی هه‌ستی بێ توانایی Ùˆ خۆ به‌ بچوك زانینیان ئه‌كرد. بۆ نمونه‌ كابرایه‌ك وه‌كو قوتاده‌ كه‌ به‌ خۆی عه‌ره‌به‌، نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب له‌و رۆژگاره‌دا به‌زه‌لیل ترین وه‌ رۆژره‌شترین، رێگاوون كه‌ر Ùˆ برسیترین نه‌ته‌وه‌كانی تر زانیوه‌ , هه‌روه‌ها ئه‌ڵی: "عه‌ره‌بی ئه‌و ده‌مه‌ له‌ نێوان دو شێر یانى ئیمپراتۆری ئێران Ùˆ رۆم گیریان خواردبووه‌. وه‌ له‌و دوانه‌ ئه‌ترسان[18]» شایه‌تی بۆئه‌و قسه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كاتی كه‌ پێغه‌مبه‌ری ئیسلام صلی الله علیه Ùˆ اله له‌و ساڵانه‌ی كه‌ بانگهێشتی ئه‌كرد له‌ مه‌ككه‌ رۆژێك له‌گه‌ڵا هه‌ندا له‌ ریش سپییه‌كان Ùˆ مه‌زنانی عه‌ره‌ب كۆبوه‌ وه‌ ئه‌وان به‌ره‌و ڵای ئیسلام بانگهێشت ئه‌كرد، وه‌ چه‌ند ئایه‌تی له‌ قورئانی پیرۆز بۆ خوێندنه‌وه‌ كه‌ داگری فێربوونی فیتری Ùˆ ئه‌خڵاقی بوو زۆر كاریان تێكرد هه‌موویان ئافه‌رینیان به‌ پێغه‌مبه‌ر ئه‌وت، به‌ڵام سه‌رۆكه‌ مه‌زنه‌كه‌یان به‌ ناوی موسه‌نا كورِی حارسه‌ وتی: ئێمه‌ له‌ نێوان دو ئاوین، له‌ ڵایه‌كه‌وه‌ كناره‌كانی ده‌ریای عه‌ره‌ب وه‌ له‌ڵاێكی تره‌وه‌ سه‌ر زه‌وی ئێران Ùˆ ئاوه‌كانی كسرا، ئه‌مانه‌ ده‌وری ئیمَه‌یان گرتووه‌. كسرا په‌یمانی له‌ ئێمه‌ وه‌رگرتووه‌ تا هیچ جۆره‌ كێشه‌یه‌ك دروست نه‌كه‌ین وه‌ رێگا نه‌ده‌ینه‌ هیچ گوناهكارێك، له‌وانه‌یه‌ ­Ù‚ه‌بوڵاكردنی ئایینی تۆ ره‌زامه‌ندی شاكان نه‌با، ئه‌گه‌ر هه‌ڵه‌یه‌ك یان گوناهێك له‌ ڵایه‌نی ئیمَه‌وه‌ له‌ سه‌ر زه‌وی عه‌ره‌ب روو بدات چاوی Ù„ÛŽÙ‰ ئه‌پۆشرا، به‌ڵام هه‌ڵه‌یه‌كی وا  له‌ نزیك سه‌رزه‌وىیه‌كانی ئێران له‌ ڵایه‌نی ئێمه‌وه‌ كسرا به‌هیچ جۆرێك چاو پۆشى لێىناكات[19].

شانازی پرِو پوچ

مێژوو نوسان له‌ باره‌ی ئه‌وه‌ كه‌ عه‌ره‌ب هه‌ستی به‌ كه‌مایه‌تی ئه‌كرد، نووسیویانه‌: ساڵێكیان هۆزی ته‌میم توشی برسىیه‌تی و قه‌یران بوو، كسرا، شای ئێران ئیجازه‌یان پێ نه‌دا بۆ كشت و كاڵی بێنه‌ ناوچه‌ی سه‌ر سه‌وز و پرِ به‌ره‌كه‌تی ئێران، تا یه‌كی له‌گه‌وره‌كانیان به‌ناوی حاجیب كوری زوراره‌ به‌ نوێنه‌ری هۆزه‌كه‌ی چووه‌ ڵای كسرا و داوای ئیجازه‌ی كرد،كسرا وتی: «ئێوه‌ی عه‌ره‌ب خیانه‌تكارن، ئه‌گه‌ر ئیجازه‌تان پێ بده‌م ئاژاوه‌م بۆ ئه‌نێنه‌وه‌، وه‌ خه‌ڵك دژی من ئه‌بزوێنن وئه‌زیه‌تم ئه‌كه‌ن»، حاجیب وتی: «من په‌یمان ئه‌ده‌م كه‌ شتی وا له‌ ڵایه‌نی ئێمه‌وه‌ روو نه‌دات كسرا وتی: چ په‌یمانێك ئه‌ده‌یت، حاجیب وتی: من تیرو كه‌وانی خۆم به‌ناو په‌یمان ڵای ئێوه‌ دا ئه‌نێم» كسرا قه‌بوڵی كرد، حاجیب تیرو كه‌وانه‌ كه‌ی «كه‌ نیشانه‌ی ئازایه‌تی و دڵاوه‌ری وجوامێری ی ئه‌و بوو» ڵای كسرا دانا، وه‌ ره‌زامه‌ندی كسرای به‌و جۆره‌ به‌ده‌ست هێنا. پاش ماوه‌یه‌ك حاجیب مرد، عه‌تاردی كورِی، تیرو كه‌وانی باوكی له‌ كسرا وه‌رگرته‌وه‌[20]. دوای ئه‌و روداوه‌ هۆزی ته‌میم په‌یمانی حاجیب له‌ گه‌ڵا كسرا بۆ خۆیان مایه‌ی شانازێكی گه‌ووه‌[21] ئه‌ژمارد.

له‌ ڵایه‌كی تره‌وه‌ سا هۆزی عه‌ره‌ب «به‌نی شه‌یبانی، عجلی یه‌كان Ùˆ له‌شكرىیه‌كان» یه‌كیان كرد Ùˆ له‌ شه‌رِی «زیقار» له‌ به‌رانبه‌ر له‌شكری خوسره‌و په‌رویز كسرای ئێران سه‌ر كه‌وتن[22]ØŒ وه‌ ئه‌م سه‌ر كه‌وتنه‌ با ئه‌ندازه‌ مایه‌ی شانازی بۆخۆیان زانی، هه‌رچه‌نده‌ سه‌ركه‌وتبوون به‌ڵام باوه‌رِیان به‌خۆیان نه‌بوو كه‌ سه‌ركه‌وتوون، هه‌ركات بییریان Ù„ÛŽÙ‰ بكردایه‌وه‌ ئه‌ترسان وه‌ نه‌یان وێرا ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌ به‌ سه‌ركه‌وتنی عه‌ره‌ب به‌ سه‌ر عه‌جه‌ما ناو بنێن به‌ڵكو به‌رووداوێكی رێكه‌وتانه‌ له‌ قه‌ڵه‌میان ئه‌دا. (نه‌ له‌ شانازی Ùˆ ئازایه‌تی عه‌ره‌ب). وه‌ له‌ نێوان خۆیان له‌ شانازییه‌كانی ئه‌و سا هۆزه‌ له‌ شه‌ردا ئه‌یان ژمارد. خۆ په‌سه‌ندی یان له‌ به‌ر ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌ گه‌یشته‌ شوێنێك كه‌ ئه‌بو ته‌مامی گایی شاعیر له‌ به‌رامبه‌ر هۆزی ته‌میم كه‌ رۆژگارێك بارمه‌ته‌دانی تیرو كه‌وانی حاجیب ڵای كسرا شانازی یان ­Ø¦Ù‡â€ŒÙƒØ±Ø¯ØŒ ئه‌م له‌ مه‌دحی ئه‌بو دوله‌ف عجلی ئه‌م شیعره‌ی[23] وتووه‌: وه‌ ماناكه‌ی به‌م جۆره‌یه‌:

ئه‌گه‌ر رۆژێك ته‌میم به‌ تیروكه‌وانی خۆی شانازی ئه‌كرد و مایه‌ی شه‌رف و سه‌ر به‌رزی بۆ خۆیان دائه‌نا شمشێره‌كانی ئێوه‌ له‌ شه‌رِی زیقار
ته‌خت و تاجی حكومه‌تی كه‌سانێك كه‌ كه‌وانی حاجبیان به‌ بارمه‌ته‌ گرتبوو سه‌رو ژێر كرد.

چه‌رخی نه‌فامی

له‌ ڵابه‌ڵای باسه‌كانمان كه‌ له‌ باره‌ی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب وخه‌ڵكی ئه‌و شوێنه‌ له‌ رۆژ گاری پێش په‌یدا بوونی ئیسلام به‌ناوی چه‌رخی نه‌فامی وخه‌ڵكی ئه‌و سه‌رزه‌وىیه‌ به‌ناوی عه‌ره‌بی نه‌فام ناومان بردووه‌. لێره‌دا هه‌ر وه‌كو به‌ڵگه‌كان بۆمان روون ئه‌كه‌نه‌وه‌ چه‌رخی نه‌فامی له‌ دوای په‌یدا بوونی ئیسلام دروست بوو. (ئه‌ویش به‌ ئیلهام گرتن له‌ قورئانی پیرۆز). له‌ نێوان موسڵمانه‌كان به‌ چه‌رخی پێش ئیسلام به‌كاریان ئه‌هێنا وه‌ مانایه‌كی تایبه‌تی بۆی نه‌ئه‌بو[24]. هه‌ندا له‌ مێژوو نوسانی هاو چه‌رخ مه‌ودانى زه‌مه‌نی ئه‌و خوله‌ نزیكه‌ی سه‌د و په‌نجا تا دوسه‌ت ساڵا پێش پێغه‌مبه‌رایه‌تى حه‌زره‌تی موحه‌ممه‌دصلی الله علیه و اله دائه‌نیین[25].

هه‌ر چه‌نده‌ زاراوی «جاهلیه‌» له‌ «جهل» وه‌رگیراوه‌، به‌ڵام «جهل» لێره‌دا له‌ به‌رامبه‌ر «عِلم» نییه‌ به‌ڵكو خاڵیكه‌ له‌ به‌رامبه‌ر «عه‌قل» و «مه‌نتیق»[26]، راسته‌كه‌ وتمان عه‌ره‌بی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب نه‌خوێنده‌وار و با ئاگا له‌ زانست و زانیاری بوون. به‌ڵام كاتا له‌ فه‌رهه‌نگی ئیسلامیدا به‌خه‌ڵكی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ ئه‌وترا نه‌زان «جاهل» وبه‌سه‌رده‌مه‌ كه‌یانیش ئه‌وترا چه‌رخی نه‌زانین «عصر جاهلیه‌»، له‌ به‌ر با زانست و نه‌زانین نییه‌ به‌ڵكو له‌ به‌ر ئه‌و بییرو هزره‌ هه‌ڵه‌یه‌یه‌ كه‌ له‌ عه‌قل و مه‌نتیق دوور بووه‌، چونكه‌ ئه‌وانه‌ په‌یره‌وی یان له‌ هه‌ندا داب و نه‌ریتی پرِو پوچ ده‌كرد ‌و هه‌بوونی ره‌وشتی خراپ وه‌كو رق و كینه‌ هه‌ڵگرتن، خۆپه‌سه‌ندی، شانازی، وه‌ هه‌ندا سیفاتی كۆرانه‌ی تر كه‌ ئیسلام به‌ توندی به‌گژیاندا چووه‌[27] له‌ناویاند‌ا هه‌بوو، ره‌نگه‌ بتوانین بڵێن «جهل» لێره‌دا مانای تێنه‌گه‌یشتوویی ئه‌دات وه‌ مه‌رج نییه‌ نه‌خوێنده‌وار با، به‌ڵكو بییری خوار،كه‌م ئه‌قلی ومێشك سووكی له‌گه‌ڵا خۆیدا ئه‌گرێته‌وه‌[28].

قورئانی پیرۆز له‌ شوێنه‌كانی جۆراو جۆر «جاهلیه‌» به‌م جۆره‌ مانایانه‌ به‌كار بردووه‌، لێره‌دا به‌ چه‌ند دانه‌یان ئاماژه‌ ئه‌كه‌ین:



back 1 2 3 4 5 6 7 8 next