ره‌وشت و وره‌ی عه‌ره‌ب

كاتی مانگایان بۆئاوی خواردنه‌وه‌، ئه‌برده‌ سه‌ر ئاو ئه‌گه‌ر مانگایك ئاوی نه‌خواردایه‌وه‌ وایان ئه‌زانی دێوله‌نێوان شاخی گاكه‌یه‌ و ناهێلێت مانگاكه‌ ئاو بخواته‌وه‌، به‌دارو كوته‌ك ئه‌كه‌وتنه‌ ناو شاخانی گاى با زمان تا دێوه‌كه‌ بتارێنن به‌ڵكو مانگاكه‌ ئاو بخواته‌وه‌[5].

له‌م جۆره‌ نه‌زانین وباوه‌ره‌ پروپوچ و پێكه‌نیناوىیانه‌ له‌ ناویاندا زۆر بوو.

عه‌ره‌ب له‌باره‌ی هیچ یه‌ك له‌و ره‌فتار و باوه‌رِانه‌ (تا كاتێك له‌ ڵایه‌نی هۆزه‌وه‌ قه‌بوڵا ئه‌كرا) هیچ گومانێكی نه‌بو، وه‌ رێگای نه‌ئه‌دا بچوكترین دودڵى بێته‌ دڵیه‌وه‌. چونكه‌ سه‌رچاوه‌ی نكۆكی كردن وگومان و ورد بوونه‌وه‌و توانایی بۆ لێكوڵینه‌وه‌ ناسینی نه‌خۆشی، هۆو نیشانه‌و هه‌توانی نه‌خۆشىیه‌كه‌یه‌, ئه‌میش له‌ كاتێدا بوو كه‌ عه‌ره‌بی ئه‌و رۆژگاره‌ هێشتا له‌ بیاواندا ئه‌بوو, وه‌ به‌پله‌ی تێگه‌یشتن و زانست نه‌گه‌یشتبوو هه‌ڵبه‌ته‌ جار وایه‌ ئه‌گه‌رله‌ شیعرێكی عه‌ره‌بی، یا له‌ په‌نده‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، یان چیرۆكێك له‌چیرۆكه‌كانیان نیشانه‌یه‌ك له‌بیروهرزو په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵا هۆو هۆدانه‌وه‌ به‌ر چاو ئه‌كه‌وێ هیچ جۆره‌ وورد بوونه‌وه‌و و شی كردنه‌وه‌ی تێدا نییه‌، ئه‌م جۆره‌ ناتوانییه‌ له‌ شی كردنه‌وه‌ی روداوه‌كان، ریشه‌ی بناغه‌یی هه‌موو ئه‌و جۆره‌ باوه‌رِه‌ پروپوچ و خه‌یاڵاوییانه‌یه‌ له‌ كتێبه‌كانی مێژووی عه‌ره‌ب و ئیسلام به‌ فره‌یی باسكراوه‌[6].

كه‌ڵك وه‌رگرتنی عه‌ره‌ب له‌ زانست وهونه‌ر

هه‌ندا له‌ دانیشمه‌ندان و لێكۆڵه‌ران هه‌وڵیان داوه‌ تا بیسه‌لمێنن عه‌ره‌ب خاوه‌نی هه‌ندی زانست بووه‌، وه‌كو پزیشكی, ئه‌ستێره‌ ناسی، قیافه‌ ناسی[7]. به‌ڵام ئه‌م ئیدیعایه‌ موباله‌غه‌یه‌، ناسیاری عه‌ره‌ب له‌ گه‌ڵا ئه‌و زانست و هونه‌رانه‌ به‌ شێوه‌ی زانست و هونه‌ری رێك وپێك نه‌بوو، به‌ڵكوله‌ ئه‌نجامی ده‌ست كه‌وتێكی په‌رت و به‌ڵاو و زۆر زانایانه‌ نه‌بوو، و ئه‌و به‌ده‌ست هێنانه‌ زانسته‌ له‌ سه‌ر بناغه‌ی گومانێك بووه‌ كه‌به‌میرات له‌ گه‌وره‌كانی هۆزه‌وه‌، یان ئه‌و بیستویانه‌ كه‌ له‌ به‌ساڵاچووان وه‌ پیره‌ژنه‌كانیان بۆ به‌جێ ماوه‌. به‌ ئه‌م جۆره‌ ده‌ستكه‌وتانه‌ ناتوانین «زانستی» پێ بڵێن. بۆ نمونه‌ ئاگاداری عه‌ره‌ب له‌ ئه‌ستێره‌ ناسی به‌رێكی ته‌سكی هه‌بووه‌ ئه‌ویش به‌ ناسینی هه‌ندا له‌ ئه‌ ستێره‌كان له‌ كاتی ده‌ر كه‌وتن و ئاوا بوونیان و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ بوو تا به‌ هۆیانه‌وه‌ بتوانن ڵایه‌نه‌كان له‌و بیاوانه‌ پان و به‌رینه‌دا بدۆزنه‌وه‌، یان بتوانن كاتی شه‌و دیاری بكه‌ن وه‌ نمونه‌ی تر وه‌كو ئه‌وانه‌. ده‌ستكه‌وتی پزیشكیان هه‌ر وه‌كو ئبن خه‌لدون ئه‌ڵا: «زۆر جار ئه‌م زانسته‌ پشتا به‌ ئه‌زمونێكی كه‌م وكورت ڵاى هه‌ندا كه‌س به‌ستبوو، پزیشكىیه‌ كه‌یان به‌شێوه‌ى میرات له‌ گه‌وره‌ پیاوان و پیره‌ژنانی هۆزه‌كه‌یان پشتا به‌پشت گه‌یشتووته‌ ئه‌مان و له‌ئه‌مانیشه‌وه‌ ئه‌گه‌یشته‌ كوره‌كانیان، هه‌ر چه‌نده‌ هه‌ندا له‌ نه‌خۆشه‌كانیان به‌و ده‌رمانانه‌ چاك ئه‌بوونه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و چاك بوونه‌وه‌ به‌پای ره‌زنێك نه‌بووه‌»[8] پزیشكانێك كه‌ ناویان ده‌رچوو بوو وه‌كو حارپ كوری كلده‌ هه‌ر له‌و وێنه‌یه‌ بوون.

خه‌ڵكێكی نه‌خوێنده‌وار

خه‌ڵكی حیجاز هه‌ر وه‌كو قورئان باسیان ئه‌كات نه‌خوێنده‌وار بوون، یان هه‌ر وه‌كو چوون له‌دایك ئه‌بن نه‌خوێنده‌وار بوون و ده‌رسیان نه‌خوێند بوو، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵا زانست و نوسین ناسیاری یان نه‌بووه‌. «بڵازری» له‌م باره‌وه‌ نوسیویه‌تی: كاتی كه‌ ئیسلام په‌یدا بوو، حه‌ڤده‌ نه‌فه‌ر له‌ قوره‌یش و یه‌سرب، وه‌ یانزه‌ نه‌فه‌ر له‌ دو هۆزی گه‌وره‌ی ئه‌وس و خه‌زرج خوێندن و نوسینیان ئه‌زانی[9]. ئه‌مه‌ له‌ كاتێدا بووه‌ كه‌ قوره‌یش له‌ شاری مه‌ككه‌ شوێنیه‌تێكی زۆر باشیان هه‌بوو، وكاروباری بازرگانی پێوستی به‌نوسین و یاداشت كردن ئه‌بوو كه‌واته‌ چۆن باوه‌ر ئه‌كرا نه‌ته‌وه‌یه‌ك تا ئه‌م ئه‌ندازه‌یه‌ له‌ نه‌زانین وبا ئاگایی نقوم بووبا ،ئه‌توانن خاوه‌نی ئه‌و جۆره‌ زانستانه‌بێ كه‌ باسمان كرد؟

شیعر

له‌ سه‌رده‌می نه‌زانین و نه‌فامیدا ته‌نیا هونه‌رێك كه‌عه‌ره‌ب تێدا سه‌ر كه‌وتوو بوون شیعر و وتارخوێندنه‌وه‌ بوو، به‌تایبه‌تی شیعر كه‌به‌ قوناغێكی شكۆفایی گه‌یشتبوو، شاعیر بۆ جه‌ماوه‌ری خۆی له‌ پله‌ی مێژوونوس، پشت ناسی، ناتۆره‌لێدان،زانای ئه‌خڵاق، رۆژنامه‌گه‌ر په‌یام هێنه‌ری دابوو. وه‌ هه‌روه‌ها ببوه‌ هۆی راگیاندنی شه‌رِ[10].

له‌و سه‌رده‌مه‌دا شاعیرانی مه‌زنی عه‌ره‌ب له‌ بازاره‌كانی وه‌رزی وه‌كو بازاری «عه‌ككاز مازى المجار و مه‌جه‌ننه‌»[11] كه‌ كاڵاكانیان وه‌كو پێشانگای بازرگانی و ئه‌ده‌بی وه‌رزی كه‌ هه‌موو پێكه‌وه‌ ئه‌نجامیان ئه‌دا به‌ر پائه‌كردن شیعرو به‌رزترین شوێنه‌واری ئه‌ده‌بی خۆیان ئه‌خسته‌ روو، وشیعری هه‌ر كام له‌ شاعیران كه‌ هه‌ڵبژیردرا ئه‌وه‌ ئه‌بووه‌ مایه‌ی شانازی بۆ خودی شاعیر و هۆزه‌كه‌ی و شیعره‌كه‌شی كه‌ مایه‌ی خۆهه‌ڵكێشانێكی مه‌زن بوو له‌ ناوی كه‌عبه‌ دا هه‌ڵئه‌واسرا .

«موعه‌لله‌قاتی سه‌بع» یانی حه‌وت پارچه‌ شیعره‌ خۆش و پرواتا له‌حه‌وت شاعیری مه‌زنی عه‌ره‌ب كه‌تا ئه‌و زه‌مه‌نه‌ هه‌رگیز تایان نه‌بوو به‌سه‌ر دیواری كه‌عبه‌دا هه‌ڵواسرا بوون[12]، وه‌پییان ئه‌وتن «موعه‌له‌قات» یانی هه‌ڵواسراوه‌كان له‌وجۆره‌ نمونانه‌ بوون .

شیعری عه‌ره‌ب هه‌رچه‌نده‌ بێژه‌یه‌كی جوان ورازاوه‌یه‌ به‌ڵام له‌ گه‌ڵا فه‌رهه‌نگ و شارستانیه‌ت تێكڵاو نه‌بو، بیرو هزری باڵای تێدا نه‌بوو، وه‌ ناوه‌رۆكی سه‌رنج راكێش نه‌بوو. زۆربه‌ى ناوه‌رۆكی شیعره‌كانیان له‌ باره‌ى عشق، شه‌راب، ئافره‌ت، شه‌رِ و بابه‌تی نه‌ته‌وایه‌تی بوو. وه‌ هونه‌ره‌كه‌ی ته‌نیا سه‌رنج راكێشی بێژه‌یی و ئه‌ده‌بییان هه‌بوو.

عه‌ره‌ب وشارستانیه‌ته‌كانی

ده‌وروبه‌ری

له‌پشكنینی بارودۆخى عه‌ره‌ب له‌رووی زانست و هونه‌ره‌وه‌، ئه‌م پرسیاره‌ دێته‌ پێش كه‌ ئایا عه‌ره‌بی سه‌رده‌می نه‌فامی له‌گه‌ڵا ئه‌وه‌ی كه‌ دراوسێی دو شارستانیه‌تی ئه‌و رۆژگاره‌ بوون یانی ئێران و رۆم، وه‌ هه‌ر چه‌نده‌ كرِین وفرۆشتن و ئاڵو گۆرِی بازرگانیان له‌ گه‌ڵا ئه‌و دووه‌ وناوچه‌كانی تر هه‌یان بوو. ئایا له‌ فه‌رهه‌نگ و شارستانیه‌تی ئه‌و دراوسێ یانه‌ سوودیان وه‌ر نه‌گرتوه‌! ئایا ئه‌م په‌یوه‌ندىیه‌ گۆرانگارێك له‌ ژیانیان به‌دی نه‌هێناوه‌!؟