ره‌وشت و وره‌ی عه‌ره‌ب

ره‌وشت و وره‌ی عه‌ره‌ب

ره‌وشتی دژبه‌یه‌ك:

عه‌ره‌بی بیاوانی له‌گه‌ڵا ئه‌وه‌ی كه‌ خووی درنده‌یی و توند و تاڵانكه‌ری هه‌بوو له‌ هه‌مان كاتدا هه‌ندا ره‌وشتی باشی هه‌بوو، وه‌كو: ده‌ست كراوه‌یی، لێبوردن، مێوانداری، جوامێری و ئازایه‌تی، به‌ تایبه‌ت به‌عه‌هدوپه‌یمانی خۆی زۆر به‌وه‌فا بوو. به‌ ئه‌ندازه‌یه‌ك كه‌ جار وابووه‌ تا نزیك مردن له‌ سه‌ر په‌یمانی خۆی را ئه‌وه‌ستا، وه‌فاداری له‌ مه‌زنترین ره‌وشتی ئه‌و ئه‌ژمێردرێت، هه‌بوونی ئه‌و دوو جۆره‌ ره‌وشته‌ دژ به‌یه‌كه‌، وا له‌ مرۆڤــ ئه‌كات كه‌ سه‌ری سوور بمێنا، ئه‌گه‌ر باری ژیانی ئه‌وانه‌ له‌و بیاوانه‌ دوورانه‌ كه‌ له‌ رووی وشكىیه‌وه‌ با وێنه‌ نه‌بوایه‌، تێگه‌یشتنی مانای ئه‌و دو ره‌وشته‌ دژ به‌ یه‌كه‌ زۆر گۆنگ ئه‌بوو، هه‌رئه‌و عه‌ره‌به‌ جه‌نگییه‌ كه‌ تینوی تاڵانكردنه‌ وه‌ له‌ كاتی ئاگری تۆڵه‌ سه‌ندنه‌وه‌ هه‌ڵئه‌گرسا ده‌ست ئه‌داته‌ مه‌زنترین تاوان و له‌ هیچ شتێك خۆی ڵانادات، به‌ڵام له‌ چادره‌كه‌ی خۆی مێواندار و جوامێر، دڵسوزو میهره‌بانه‌، یانی ئه‌گه‌ر كه‌سێكی لێ قه‌وماو په‌نای بۆو ببات یان زوڵم لیا كراوێك بچێته‌ ناوچادره‌كه‌یه‌وه‌ و داوای یارمه‌تی لێى بكات، جوامێریكی وا له‌خۆی نیشان ئه‌دات ئه‌ڵا له‌ خانه‌دانی ئه‌وه‌، هه‌تا گیانی خۆی ئه‌خاته‌ خه‌ته‌ر بۆی[1].

ئازایه‌تی له‌ گۆره‌پانی شه‌رِ دڵاوه‌ری با ئه‌ندازه‌، به‌خشین تا ئه‌ندازه‌ی زیاده‌رِه‌وی، خۆ به‌ده‌ست دانه‌وه‌ی ته‌واو له‌ به‌رامبه‌ر هۆزه‌كه‌ی، با به‌زه‌یی له‌ تۆڵه‌ سه‌ندنه‌وه‌، خوێن رژین و تۆڵه‌سه‌ندن له‌ تاوانبارانێك كه‌هه‌ق و مافیان فه‌وتاندووه‌ چ هی تاكه‌كه‌س با یان هی خزمان با یان هی هۆز با، ئه‌وانه‌ هه‌موو به‌ شه‌ره‌ف و چاكه‌ی عه‌ره‌ب ئه‌ژمێردرێن[2].

ریشه‌ی ره‌وشتی چاكی عه‌ره‌ب

هه‌ر وه‌كو وتمان ركایه‌تی له‌ سه‌رئاو وله‌وه‌رِگا، زۆر جار هۆزه‌كانی به‌گژیه‌ك­Ø¯Ø§ ئه‌دا. به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا هه‌ستی ڵاوازی Ùˆ ناته‌وانی له‌ به‌رامبه‌ر سروشتی گونجر ئه‌م بییره‌یان ڵا په‌روه‌راندبوو كه‌ هه‌موویان پێویستیان به‌ دابێكی پیرۆز هه‌یه‌، ئه‌ویش رێزو حورمه‌تكردن له‌ مێوانه‌. چونكه‌قه‌بوڵا نه‌كردنی مێوان له‌ سه‌رزه‌ویێك كه‌ نه‌ كاروانسه‌را Ùˆ نه‌ مێوانخانه‌ی تێدا نییه‌، كه‌مایه‌تییه‌له‌ شه‌رف Ùˆ غیره‌ت Ùˆ ئه‌خڵاقه‌.

شاعیرانی سه‌ر ده‌می نه‌فامی كه‌ وه‌كو رۆژنامه‌گه‌رانی سه‌رده‌می ئیمَه‌ وابوون به‌ هه‌ر بۆونه‌ێكه‌وه‌، وه‌ له‌ هه‌ر شوێنێكدا بایه‌خدان به‌مێوانداری و جوامێری له‌ گه‌ڵا مێواندا دیارترین چاكه‌ی عه‌ره‌بیان ئه‌زانی، وه‌ له‌و باره‌وه‌ شیعریان ئه‌وت و مه‌دحییان ئه‌كردن[3].

به‌ڵام ئه‌بێ ئاگامان له‌وه‌ با كه‌ زۆربه‌ى ره‌وشت و سیفاتی چاكی عه‌ره‌ب وه‌كو: ئازایه‌تی و مێوانداری،به‌خشین و رێزگرتن له‌ په‌نابه‌ران، له‌ بایه‌خه‌كای پژوونی و مرۆڤایه‌تی نه‌ ئه‌ژمێردرا، به‌ڵكو ریشه‌ی له‌ هۆیه‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی سه‌رده‌می نه‌فامی وه‌كو خۆهه‌ڵكێشان و چاولێكردن له‌ نێوان هۆزه‌كان دواند بوو، چونكه‌ ئازایه‌تی و بوێری له‌ پێویستییه‌كانی ژیانه‌ له‌و ناوچه‌یه‌دا كه‌ هیچ جۆره‌ ره‌زه‌ن وهێمنی كۆمه‌ڵایه‌تی نه‌بووه‌. جا بۆ ناوده‌ركردن، گه‌یشتن به‌ سه‌رۆكایه‌تی، ترس له‌ ناتورَه‌ی شاعیران، ترس له‌ پینه‌ی نیگبه‌تی وسه‌قیلی و ره‌زیلی وه‌ نمونه‌كانى تر وه‌كو ئه‌وانه‌ واى له‌ عه‌ره‌ب كرد بوو كه‌ ده‌ستی كراوه‌ بێ و ببخشی، وه‌فا به‌په‌یمانی خۆی بكات، رێز له‌ په‌نابه‌ران بگرا وه‌ ده‌یان ره‌وشتی تر. ره‌وشتی مێوانداری و جوامێری له‌ روبه‌رێكی واكه‌خه‌ڵك شانازی به‌ زۆری ماڵ وسه‌روه‌ت ومناڵى زۆر و دڵاوه‌رانی شه‌رِ بكه‌ن، ئه‌و جۆره‌ ره‌فتارانه‌یانیش ئه‌نجام ئه‌دا تا به‌ هۆیانه‌وه‌ سه‌ربه‌رزبن، ئه‌م مانایه‌ی له‌ كه‌سێك كه‌ له‌ گه‌ڵا مێژووی ئیسلامدا شاره‌زایی هه‌با شاراوه‌ نییه‌[4].

نه‌زانین وپرِوپوچی

عه‌ره‌بی حجاز كه‌ زۆربه‌ی كاتی له‌ بیاوان به‌سه‌ر ئه‌با، له‌ فه‌رهه‌نگ و شارستانیه‌ت دوره‌ و كه‌ڵكی لێی وه‌ر ناگرا، وه‌ توشی راوه‌ستانی بیری و ئاوه‌ز بووه‌، وناتوانی هه‌ستی به‌ په‌یوه‌ندی له‌ نێوان زۆر شت بكات، هه‌روه‌ها نازانی ئه‌بێ به‌ شیۆه‌ی مه‌نتقی روداوه‌كان شی بكاته‌وه‌. وه‌ په‌یوه‌ندی له‌ نێوان هۆو هۆدانه‌وه‌ تا ناگات. بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر یه‌كێكیان نه‌خۆش ئه‌كه‌وت ده‌وروبه‌ره‌كانی ده‌رمانێكیان بۆ دیاری ئه‌كرد با ئه‌وه‌ی بزانن ئه‌م ده‌رمانه‌ بۆ ئه‌درا به‌و نه‌خۆشه‌، زۆر به‌ ووردی سه‌ریان لێى ده‌ر نه‌ ئه‌چوو، هه‌ر ئه‌وه‌ندیان ئه‌زانی كه‌ له‌ ناو هۆزه‌كه‌یان ئه‌و ده‌رمانه‌ بۆ ئه‌و نه‌خۆشه‌یه‌. بۆ نمونه‌ زۆر به‌ ساده‌یی قه‌بوڵی ئه‌كرد كه‌ خوێنی سه‌رۆكی هۆز بۆ نه‌خۆشی (هاری) زۆر باشه‌ (له‌ كاتێكدا نه‌خۆشی هاری به‌ هۆی گاز كردنی جانه‌وه‌ری درنده‌وه‌یه‌).

هه‌روه‌ها وایان ئه‌زانی كه‌هۆی نه‌خۆشی ئه‌وه‌یه‌ روحی پیس ئه‌چێته‌ناو له‌شی نه‌خۆشه‌وه‌,هه‌وڵیان ئه‌دا تا ئه‌و روحه‌ پیسه‌ له‌ له‌شی ده‌ر بكه‌ن. وه‌ ئه‌گه‌ر كه‌سێك شێت بوایه‌ هه‌ر چی پیسی و ئێسكی مردووهه‌بوایه‌پێوه‌ هه‌ڵئه‌واسین تا پێشگیری له‌ شێتییه‌كه‌ی بكه‌ن. هه‌روه‌ها باوه‌ریان وابوو كه‌ دیۆوو درنج هه‌یه‌، وه‌ ئه‌و دێوو درنجانه‌ شه‌وانه‌ له‌ شوێنی تاریك یان شوێنی چۆڵا په‌یدا ئه‌بن، وه‌ له‌ بیاوانه‌كان دێنه‌ سه‌ر رێگای خه‌ڵك و ئه‌بنه‌ هۆی ئازاری خه‌ڵكی.