ره‌وشت و وره‌ی عه‌ره‌ب

له‌ وڵامی ئه‌و پرسیارانه‌دا ئه‌بێ بخه‌ینه‌وه‌ بییر كه‌ خه‌ڵكی حیجاز به‌حوكمی شوێنایه‌تی سروشتی و جوگرافیایی تایبه‌تی ئه‌و ناوچه‌یه‌، نه‌ك ته‌نیا له‌ روانگه‌ی رامیارىیه‌وه‌ دوور نه‌بوونه‌به‌ڵكو له‌رووی فه‌رهه‌نگیشه‌وه‌ له‌ سنووری ئه‌و ده‌وڵه‌ت و حكومه‌تانه‌ هه‌ر دوور بوونه‌.

كارتێكردنی شارستانیه‌ت و فه‌رهه‌نگی ئه‌و دراوسایانه‌ له‌ سه‌ر كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌ب ته‌نیا به‌سا رێگادا ئه‌كرا:

1 ـ بازرگانی. 2 ـ ناوچه‌كانی كه‌ له‌ژێر ده‌سته‌ڵاتی ئێران و رۆم بوون وه‌كو (حیره‌ وغسّان). 3 ـ به‌ هۆى ئه‌هلی كتێب و(جووگاور).

با بزانین ئه‌م كارتاكردنه‌ تا چ ئه‌ندازه‌یه‌ك بووه‌ هه‌ر چه‌نده‌ ده‌ربرینی بییرورای هه‌ندا له‌ مێژوونوسان له‌ زیاده‌ره‌وی با به‌ش نییه‌ بۆ نمونه‌ ئێژن:

په‌یوه‌ندی هۆزه‌كانی عه‌ره‌ب له‌ گه‌ڵا ئێران و رۆم تا ئه‌ندازه‌یه‌ك ئه‌وانی له‌ گه‌ڵا هه‌ردو شارستانیه‌ته‌كه‌ ناساندبوو. ئه‌و عه‌ره‌بانه‌ی كه‌ بۆ بازرگانی هاتوو چووی ئێران و رۆمیان ئه‌كرد، دیارده‌كانی شارستانیه‌تی ئه‌و دو وڵاته‌یان ئه‌بینی وه‌ ئه‌یان زانی كه‌ ئه‌و جیاوازىیه‌ له‌ شیعره‌كانی رۆژگاری عه‌ره‌ب له‌ سه‌رده‌می نه‌فامی دیاره‌. سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ خه‌ڵكی هاتوو چۆكه‌ر و بازرگانه‌كان زۆر له‌ بێژه‌ و چیرۆكه‌كانی سه‌ر زه‌وی ئێران و رۆمیان بۆ عه‌ره‌به‌كان به‌دیاری ئه‌هێنا، وه‌ له‌م رێگایه‌وه‌ هه‌ندا بییرو باوه‌ری ئیران و رۆم ئه‌گه‌شیته‌ نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب[13].

ئه‌بێ بزانین كه‌ هاتوو چووی بازرگانانی حیجاز بۆ ئه‌و دوو وڵاته‌ شوێنه‌ءارێكی وای نه‌بووه‌ تا كار بكاته‌ سه‌ر بره‌وی فه‌رهه‌نگ و به‌رز بوونه‌وه‌ی بییرو هزری عه‌ره‌ب، چونكه‌ تیشكى ئه‌م شارستانىیه‌تانه‌ له‌ كاناڵێكی زۆر ته‌سكه‌وه‌ تێئه‌په‌ری، وه‌ جار وابوو ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌یان گێرایه‌وه‌ زۆر له‌ راستىیه‌وه‌ دوور ئه‌بوو. بۆ نمونه‌ هه‌ندا په‌ندی عه‌ره‌ب كه‌ له‌ په‌ندی سوله‌یمان گیراویانه‌ته‌وه‌، وه‌یان هه‌ندا له‌ چیرۆكه‌كانی ئیران و رۆمیان گیراوه‌ته‌وه‌، دور له‌راستی به‌ر چاو ئه‌كه‌وێ. ئه‌وه‌ی راستىیه‌ عه‌ره‌بی ئه‌و رۆژگاره‌ زانستی به‌شێوه‌ی رێك و پێك له‌ دراوساكانىیه‌وه‌ وه‌ر نه‌گرتووه‌، چونكه‌ به‌رگری له‌ سه‌ر رێگای هه‌بوو كه‌ هه‌ندێكیان لێره‌دا باس ئه‌كه‌ین وه‌ بریتین له‌ مانه‌ی خواره‌وه‌:

1 ـ به‌رگری سروشتی، وه‌كو چیاكان، ده‌ریاكان و بیاوانه‌كان، ئه‌مانه‌ په‌یوه‌ندی عه‌ره‌بیان له‌گه‌ڵا دراوسا كانیان زۆر ئاڵۆز كرد بوو.

2 ـ مه‌ودای زۆری ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی و پله‌ى ئاوه‌زو بییرو هزری عه‌ره‌ب له‌گه‌ڵا ئێرانیان و رۆمیانی ئه‌و رۆژگاره‌ دا. ئه‌وه‌ له‌ كاتێكدایه‌، كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا ئه‌گه‌ر شارستانیه‌تێك نزیك میلله‌تانی تر بوایه‌ زۆر به‌ ئاسانی ئه‌كرا له‌ فه‌رهه‌نگ و شارستانیه‌ته‌ كه‌یان سوود وه‌ر بگرن.

3 ـ زۆری نه‌خوێنده‌وارله‌ناوعه‌ره‌ب،ئه‌میش ببووه‌هۆی ئه‌وه‌كه‌سانێك كه‌ له‌ گه‌ڵا ئێرانیان و رۆمانیان په‌یوه‌ندىیان هه‌بوو هه‌ندا له‌ بێژه‌و حیكمه‌ت و چیرۆك و په‌نده‌كان، وه‌یان روداوه‌كانی مێژوویی به‌ جۆرێكی ئاسان بگێرنه‌وه‌، تا كه‌سێكی تر كه‌ بیه‌وێ بیگێرێته‌وه‌ له‌ بییرى بمێنێت و خه‌ڵكیش به‌ ئاسانی تێبگه‌ن.

له‌ كۆتاییدا ئه‌توانین به‌م ئه‌نجامه‌ بگه‌ین، په‌یوه‌ندی عه‌ره‌ب له‌ گه‌ڵا وڵاتانی دراوسێ ته‌نیا له‌ پێناوی ژیانی مادی و ئه‌ده‌بی بوو[14].