یاسای هۆزایه‌تی

كاتی كه‌ براكانیان توشی گرفتاری بوون و داوای یارمه‌تییان كرد به‌ با قسه‌ و پرس و به‌ ڵگه‌ ئه‌چنه‌ پێشه‌وه‌ ویارمه‌تییان ئه‌ده‌ن[9].

به‌پێ ئه‌و بناغه‌یه‌ ئه‌گه‌ر كه‌سێك له‌ هۆزێك قسه‌ی پێ بوترێت، ئه‌وه‌ به‌ ته‌واوی هۆزه‌كه‌ی قسه‌ كراوه‌، جا ئه‌و هۆزه‌ بۆ ڵابردنی ئه‌و له‌كه‌پیسىیه‌ تا ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه‌ بتوانن یارمه‌تی ئه‌ده‌ن و هه‌وڵی بۆ ئه‌ده‌ن[10].

ئایینی ئیسلام ئه‌و جۆره‌ خۆ په‌سه‌ندىیه‌ كوێرانه‌ هۆزایه‌تىیه‌ی قه‌بوڵا نییه‌، وه‌ به‌ ره‌فتارێكی نه‌زانین و با مه‌نتقى ناساندووه‌: [بهینه‌وه‌ بیریان كاتی كافره‌كان خۆیان به‌ خودپه‌سه‌ندی چه‌رخى نه‌فامییان نواند] [11].

پێغه‌مبه‌ری ئیسلام فه‌رمویه‌تی:«هه‌ر كه‌سێك خۆ په‌سه‌ندی بكات له‌ به‌ر خۆ په‌سه‌ندییه‌كه‌ی له‌ئیسلام ده‌رچووه‌»[12] هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تی: «هه‌ر كه‌سێك بانگهێشت بۆ خۆپه‌سه‌ندی بكات وه‌ به‌ پێ ئه‌و قسه‌ بكات وه‌ یان به‌روحی خودپه‌سندی بییر بكاته‌وه‌ بمرا له‌ ئێمه‌ نییه‌»[13].

پێغه‌مبه‌ری ئیسلام فه‌رمویه‌تی: «برای (ئایینی) خۆت چ زاڵم یان مه‌زڵوم با یارمه‌تی بده‌» وتیان مه‌زڵوم ئه‌زانین یارمه‌تی بده‌ین، ئه‌ی زاڵم چۆن یارمه‌تی بده‌ین. فه‌رموی: پێشی لێی بگره‌ تا زوڵم نه‌كات[14].

تۆڵه‌ سه‌ندنه‌وه‌ی هۆزایه‌تی

له‌و سه‌رده‌مه‌دا كه‌ سه‌رزه‌وی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب حكومه‌تێكى ناوه‌ندی نه‌بوو تا دام و ده‌زگای عه‌داڵه‌ت دابمه‌زرێنا و ناكۆكی نێوان خه‌ڵك چاره‌ بكات، هه‌ر كه‌سێك زوڵمى لێى بكرایه‌، بۆى هه‌بوو هه‌قی خۆی وه‌ربگرا وه‌ تۆڵه‌ی خۆی بسێنێته‌وه‌، ئه‌و جۆره‌ خووخه‌ده‌یه‌ ڵای عه‌ره‌ب شتێكی زۆر ئاسایی بوو[15]. چونكه‌ هه‌ر كه‌سێك هه‌ڵه‌ی بكردایه‌، به‌ هه‌ڵه‌ى هه‌موو هۆزه‌كه‌ له‌ قه‌ڵه‌م ئه‌درا. وه‌ هه‌ر كه‌سێك به‌حوكمی خزمایه‌تی و یه‌ك پشتی لێى پرسراوه‌ با چۆنوچرا دیفاع له‌ هۆزه‌كه‌ی و ئه‌ندامانی هۆزه‌كه‌ی بكات چ هه‌قی له‌گه‌ڵدابێ یان نه‌با. وه‌ ئه‌م لێپرسراوىیه‌ له‌بیاواندا له‌ ڵایه‌نى ئه‌ندامانی هه‌مان بنه‌ماڵه‌وه‌ ئه‌نجام ئه‌درا وه‌ ئه‌گه‌ر نه‌یانتوانی له‌ڵایه‌ن بنه‌ماله‌كانی ترى هۆزه‌كه‌ یارمه‌تی ئه‌ده‌ن وه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ر سه‌ر نه‌كه‌وتن ئه‌وا هه‌موو هۆزه‌كه‌ تێدا به‌شداری ئه‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر كه‌سێك بكوژرا خوێنى وه‌ر ئه‌گرن[16]، ئه‌گه‌ر كوژراوه‌كه‌ له‌ هۆزێكى تر با تۆڵه‌ى ئه‌سێنرێته‌وه‌, وه‌ هه‌ر كه‌سێكیان له‌ هۆزه‌ی كوژه‌ر ده‌ستیان بكه‌وێ له‌جیاتی كوژراوه‌ ئه‌كوژرێت چونكه‌ داب و نه‌ریتا كه‌ له‌ بیاواندا حوكم ئه‌كات قایله‌ به‌وه‌ی كه‌ خوێن رِشتن له‌ به‌رامبه‌ری ئه‌بێ خوێن برژا، وه‌ نرخی خوێن جگه‌ له‌ تۆله‌ سه‌ندنه‌وه‌ هیچی تر نییه‌.

له‌ كابرایه‌كی عه‌ره‌بی بیاوانی یان پرسی ئه‌گه‌ر كه‌سێك ئازارت پێ بگه‌ینێت حازری له‌ هه‌قی خۆت ببوری وه‌ تۆڵه‌ی خۆت نه‌سێنیته‌وه‌؟ وتى: من خۆشحاڵ ئه‌بم ئه‌گه‌ر بتوانم تۆڵه‌ى خۆم بسێنمه‌وه‌ گه‌رچی بچمه‌ دۆزه‌خ[17].

كێ بركێ و شانازی هۆزایه‌تی

كێ بركێ و شانازی هۆزایه‌تی ره‌فتارێكی تره‌ له‌ ره‌فتاره‌كانی عه‌ره‌بی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، عه‌ره‌ب دڵى خۆش بوو به‌وداب و نه‌ریتانه‌ كه‌ خۆى به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا, دا سه‌پاندبوو (هه‌ر چه‌نده‌ داب و نه‌ریتی پوچ و با بناغه‌ بوون) به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ر هۆزێكی تر شانازىیان پێوه‌ ئه‌كردن، باجگه‌ له‌ هه‌ندا ره‌وشت وه‌كو: ئازایه‌تی له‌ كۆره‌پانی شه‌رِ، لێبوردن و وه‌فاداری[18]، ماڵا و سه‌روه‌ت، ژماره‌ى مناڵا، په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵا هۆزێكی به‌هێز هه‌ریه‌ك له‌و جۆره‌ ره‌وشتانه‌ له‌ روانگه‌ى عه‌ره‌بى ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌ بایه‌خ وگرنگ بوو، وه‌ شانازی و شه‌ره‌فیان پێ به‌ده‌ست ئه‌هێنا.

قورئانی پیرۆز قسه‌كانیان به‌م جۆره‌ شی ئه‌كاته‌وه‌ و تاوانبار ئه‌كات:

[وتیان ئێمه‌ ماڵا و مناڵێكی زۆر ترمان هه‌یه‌ (له‌ به‌رئه‌وانه‌) سزا نادربین، بڵا په‌روه‌ردگارم رزق و رۆزی بۆ هه‌ر كه‌سێك كه‌ خۆی بیه‌وێ كه‌م و زیاد ئه‌داتا، به‌ڵام زۆربه‌ی خه‌ڵك نازانن، (زوربوونی) ماڵا و مناڵا ئێوه‌ له‌ئێمه‌ نزیك ناكاته‌وه‌ مه‌گه‌ر كه‌سانێك كه‌ باوه‌ریان هێنابا و كرداری چاك ئه‌نجام بده‌ن] [19].