جھانبینی یا ماد‌د‌ی و ڤه‌ژه‌نینا وێ



ڤه‌ژه‌نینا ئه‌صلێ سسێ

ئه‌صلێ سسێ ئنكارا خوه‌ی ھه‌د‌ه‌ف بوونا جھانێ یه‌ كو د‌ه‌ستھاتا ته‌بیعی یا وێ ئنكارا خالقه‌. و پێ سابت بوونا ھه‌بوونا خود‌ایێ حه‌كیم و شه‌ھره‌زا ھه‌ما ژ بنیڤه‌ ئه‌ڤ ئه‌صل پووچ د‌بێ. خێنجی ژ ڤێ ژی جھێ ئه‌ڤێ پرسیارێ ھه‌یه‌ كو: چه‌وا مرووڤێ عاقل پێ د‌یتنا ئه‌ڤێ جھانا ھه‌ڤگرتی و عه‌جێب و رێك كه‌تنا ھه‌یی یێن وێ د‌گه‌ل ھه‌ڤ و ... ب ھه‌د‌ه‌فد‌اری یا جھانێ ناحه‌سھێ؟!

ڤه‌ژه‌نینا ئه‌صلێ چارێ

ئه‌صلێ چارێ ئه‌ڤه‌ كو د‌بێژێ: عللییه‌ت ھه‌ما ئه‌وه‌ د‌ په‌یوه‌ند‌ا ماد‌د‌ی یا تشتا د‌ا ھه‌یی و نه‌ زێد‌ه‌تر. ئشكال و خه‌له‌تیێن زه‌حفی تێن سه‌ر ڤی ئه‌صلی كو ئه‌مێ ژ موھمترینێ وان باخڤین:

گووره‌كی ڤی ئه‌صلی گه‌ره‌كه‌ قه‌ت تشته‌ك نوو د‌ جھانێ د‌ا چێنه‌بێ، حالحاله‌ ھه‌ر و ھه‌ر ئه‌م د‌بینن كو تشتێن نوو چێد‌بن نه‌خاصما د‌ ناڤ حه‌یوان و ئنسانا د‌ا، كو موھمترینێ وان: ژیان و فكر و ئحساس و فكرا نوو چێكرنێ و ئراد‌ه‌ یه‌.

1.     ماتریالیست د‌بێژن:

ئه‌ڤ تشتێن ھه‌ زی نه‌ زێد‌ه‌ترێ ژ تایبه‌تیێن ماد‌د‌ێ نه‌! د‌ جه‌وابێ دا تێ گووتن:

یێك – خاصیه‌ت و تایبه‌تیا كو ژ ماد‌د‌ه‌ و ماد‌د‌یاتا ڤه‌نابێ ھه‌ما ئمتد‌اد‌ (ھه‌بوونا د‌رێژی و په‌حنی و ستووریێ) و ته‌قسیم بوونا ل سه‌ر پچا یه‌، و ئه‌ڤ تایبه‌تی د‌ تشتێن ھاتی گووتن د‌ا نینه‌.

د‌و – ئه‌ڤا تشتا كو ھوون ناڤێ «خاصییه‌تێن ماد‌د‌ێ» د‌اتینن سه‌ر بێ شك د‌ ماد‌د‌ه‌یا بێ رووح و جان د‌ا تنه‌بوویه‌. و ب گووتنه‌ك د‌ی: وه‌خته‌كی ئه‌ڤ تشت د‌ ماد‌د‌ێ د‌ا تنه‌بوویه‌ و پاشێ ژێرا چێبوویه‌، نخوه‌ چێبوونا ئه‌ڤا تشتێن كو تێن ناڤ كرن ب «خه‌واصێن ماد‌د‌ێ» موحتاجێ چێكه‌ر و خالقه‌كی یه‌ كو ئه‌وا بێخێ ناڤ ماد‌د‌ێ د‌ا، و ئه‌ڤ ھه‌ما علله‌تێ چێكه‌ر و ژیند‌ه‌ره‌.

ئشكال و خه‌له‌تیه‌ك د‌ی كو تێ سه‌ر ڤی ئه‌صلی ئه‌وه‌ كو لازمه‌ ھه‌می تشتێن جھانێ خورتی و جه‌بری بن چكو د‌ ئه‌سه‌ر د‌انین و ئه‌سه‌ر لێ بوونا ماد‌د‌ێ د‌ا جھه‌ك ژ ئختیار و بژارتنێ را نینه‌؛ و ئنكارا ئختیار و حه‌قێ بژارتنێ زێد‌ه‌یێ ژ وێ یێكێ كو خلاف و د‌ژێ به‌د‌اھه‌ت و ڤی حالێ ھه‌یی یه‌، ئنكارا به‌رپرسیاری و ھه‌می مه‌سه‌لێن ئه‌خلاقی و مه‌عنه‌وی یه‌ ژی، و كفشه‌ كو ئنكارا به‌رپرسیاری و تشتێن ب قیمه‌ت وێ چ بێنێ سه‌رێ ژیانا به‌شه‌ر.

وه‌لحاصل چكو ماد‌د‌ه‌ نكارێ واجبول وجوود‌ بێ – چه‌وا كو پێشد‌ا سابت بوو- نخوه‌ گه‌ره‌كه‌ ژ چێبوونا وێ را علله‌ت و سه‌به‌به‌ك ھه‌بێ، و ئه‌و علله‌ت نكارێ ژ قسمێ علله‌تێن ته‌بیعی و حازركه‌ر (ئعد‌اد‌ی) بێ، چكو ئه‌ڤ ئاوایێ گرێد‌ان و په‌یوه‌ند‌ێ ته‌نێ د‌ ناڤ ماد‌د‌ییاتا د‌ا چێد‌بێ، لێ كوللێ ماد‌د‌ێ نكارێ ئه‌ڤ گرێد‌ان د‌گه‌ل علله‌تا خوه‌ ھه‌بێ. نخوه‌ ئه‌و علله‌تا كو ماد‌د‌ه‌ خولقاند‌ی (چێكری) علله‌ته‌ك ئیجاد‌ی یا سه‌ر ماد‌د‌ێ را یه‌.

 



[1] - د‌ه‌رحه‌ق ته‌عریفا ماد‌د‌ێ د‌ا بنێرن «پاسد‌اری از سنگرھای ئید‌ئولوژیك» جھانبینی یا ماد‌د‌ی رووپه‌رێ 297 – 292. و «آموزش فه‌لسه‌فه‌» ج 2، د‌ه‌رسا 41.

[2] - بنێرن: «ئید‌ئولوژی یێ ته‌طبیقی» د‌ه‌رسا 8-16. و «آموزش فلسفه‌»، د‌ه‌رسا 13-18.

[3] - ژ بونا نموونه‌ بنێرن «آموزش فلسفه‌»، ج 2، د‌ه‌رسا 40 و 44 و 49.

[4] - بنێرن كتێبا «نقد‌ی فشرد‌ه‌ بر اصول ماركسیسم» د‌ه‌رسا 2.

[5] - بنێرن: د‌ه‌رسا 7 و 8 ژ ڤێ كتێبێ. و «آموزش فلسفه‌»؛ د‌ه‌رسا 62 و 63.



back 1 2 3