جھانبینی یا ماد‌د‌ی و ڤه‌ژه‌نینا وێ

د‌و – ئه‌ڤاھه‌ كو ماد‌د‌ه‌ ئه‌زه‌لی و ئه‌به‌د‌ی یه‌ و نه‌ھاتیه‌ چێكرن و ئحتیاج ب ھه‌بوونا چ علله‌تان نینه‌؛ و گووره‌كی ئسطلاحا فه‌لسه‌فی: «واجبول وجوود‌»ه‌.

سێ - ژ جھانێ را ھه‌د‌ه‌ف و علله‌ته‌ك نھایی (غایی) نینه‌ چكو چێكه‌رێ ب فكر و ئراد‌ه‌ ژێرا تنه‌ كو مرووڤ بكارێ ژێرا ھه‌د‌ه‌فه‌كی حه‌ساب بكێ.

چار – ئه‌ڤاھه‌ كو تشتێن د‌ جھانێ د‌ه‌ (نه‌ ئه‌صلێ ماد‌د‌ێ) ژ به‌ر جھ گوھازتنا پچ و زه‌ررێن ماد‌د‌ێ و ئه‌سه‌را وان ل سه‌ر ھه‌ڤد‌وو چێد‌بن و په‌ید‌ا د‌بن، و ژ به‌ر ڤێ یێكێ مرووڤ د‌كارێ ئه‌وا تشتێن پێش د‌ا ھه‌یین ب ئاوایه‌كی شه‌رط و علله‌تێ حازركه‌ر (ئعد‌اد‌ی) ژ یێن پاشێ چێد‌بن را حه‌ساب بكێ، و پرترین تشتا كو مرووڤ قه‌بوول بكێ ئه‌ڤه‌ كو د‌ ناڤبه‌ینا ماد‌د‌ییاتا د‌ا ئاوایه‌ك یێ فاعلیه‌تا ته‌بیعی ھه‌یه‌، مه‌سه‌لا كو د‌ار، فاعله‌ك ته‌بیعی بێ ژ فێكی را ئان تشتێن فیزیكی و كیمیایی بێن نسبه‌ت د‌ان بال كاركه‌رێن وا ڤه‌، لێ قه‌ت تشته‌ك ژی نه‌ موحتاجێ فاعلێ ئلاھی و ژیند‌ه‌ره‌.

ئه‌صله‌ك یێن پێنجێ ژی مرووڤ د‌كارێ ل ئه‌صلێن ژووری زێد‌ه‌ بكێ كو گرێد‌ایی یه‌ ب به‌حسا «ناسین ناسیێ» ڤه‌ و ژ نه‌زه‌ركی ڤه‌ پێشیا ئه‌صلێن د‌ی د‌ا یه‌، ئه‌و ژی ئه‌ڤه‌ كو: ته‌نێ ئه‌و ناسین جھێ پشتراستیێ یه‌ كو ژ ته‌جربا حسسی بد‌ه‌ستڤه‌ ھاتبێ، و چكو ته‌جربێن حسسی، ته‌نێ ھه‌بوونا ماد‌د‌ه‌ و ماد‌د‌یاتا سابت د‌كێ، ھه‌بوونا تشته‌ك د‌ی قه‌ت نایێ قه‌بوول كرن.

لێبه‌لێ نه‌د‌ورستیا ڤی ئه‌صلی د‌ د‌ه‌رسا د‌ه‌رباز بوویی د‌ا[2] ئه‌شكه‌ره‌ بوو و نیاز نینه‌ جاره‌ك د‌ی بێ ڤه‌ژه‌نین، له‌ومانێ ئه‌مێ ھه‌ما ئه‌صلێن د‌ی بێخین به‌ر ڤه‌ژه‌نینێ:

ڤه‌ژه‌نینا ئه‌صلێ ئه‌ول

ئه‌ڤ ئه‌صل كو بنیاتیترین ئه‌صلێ جھانبینی یا ماد‌د‌ی یه‌، ژ گوتنه‌ك خورتی و بێ د‌ه‌لیل پێڤه‌ نه‌ تشته‌ك د‌ی یه‌، و قه‌ت چ د‌ه‌لیل و بورھان ژ بونا نه‌فیا ماوه‌رایێ طه‌بیعه‌ت نكارن ھه‌بن نه‌خاصما ل سه‌ر بنیاتا «مه‌عریفه‌ت ناسی» یا ماتریالیستی كو ل سه‌ر ئصاله‌تا حسس و ته‌جربێ ئاڤا بوویه‌. چكو گه‌له‌ك رووناھی یه‌ كو قه‌ت چ ته‌جربێن حسسی نكارن ژ حه‌د‌د‌ێ خوه‌ زێد‌ه‌تر كو ماد‌د‌ه‌ و مد‌د‌یاتن، زێد‌ه‌تر بچن و نكارن خوه‌ تێكه‌ل تشته‌ك د‌ی بكن و ئه‌وێ سابت ئان نه‌فی بكن. پرترین تشتا كو مرووڤ د‌كارێ ل سه‌ر ئه‌ساسێ مه‌نطق و گووتنا حسسی بێژێ ئه‌ڤه‌ كو: گووره‌كی وێ مرووڤ نكارێ تشته‌كی سه‌ر طه‌بیعه‌ت را سابت بكێ، نخوه‌ كێمێ كێم گه‌ره‌كه‌ ئحتمال بد‌ن كو ئه‌و ھه‌یه‌. و پێش د‌ا مه‌ گووت گه‌له‌ك تشتێن نه‌ ماد‌د‌ی كو تایبه‌تی یێن ماد‌د‌ێ د‌ وان د‌ا نینه‌، وه‌ك رووح ھه‌نه‌ كو مرووڤ د‌كارێ پێ علمێ حوزووری ئه‌وا ئد‌راك بكێ و پێ بحه‌سھێ، و ھه‌ر وھا د‌ه‌لیلێن زه‌حفی یێن عه‌قلی ھه‌نه‌ ل سه‌ر ھه‌بوونا تشتێن موجه‌رره‌د‌ كو د‌ كتێبێن فه‌لسه‌فێ د‌ا ھاتنه‌ نڤیسین. [3] و ژ باشترین شاھد‌ و د‌ه‌لیلێن ل سه‌ر ھه‌بوونا رووحێ موجه‌رره‌د‌، خوه‌نێن راست و گه‌له‌ك ژ كارێن مورتازان و ھه‌ر وھا موعجزه‌ و كه‌راماتێن پێغه‌مبه‌ران و وه‌لیێن خود‌ا نه‌ (سه‌لامێن خود‌ا ل سه‌ر وان بن).[4] د‌ ھه‌ر حالی د‌ا، ئه‌و د‌ه‌لیلێن ژ ھه‌بوون خود‌ێ و جسم نه‌بوونا وی را ھه‌یین [5] ژ پووچ كرنا ڤی ئه‌صلی را به‌سن.

ڤه‌ژه‌نینا ئه‌صلێ د‌ووێ

د‌ ڤی ئه‌صلی د‌ا خوه‌ شد‌اند‌نه‌ ل سه‌ر ڤێ یێكێ كو ماد‌د‌ه‌ ھه‌ر ھه‌بیه‌ و وێ ھه‌ر ھه‌بێ (ئه‌زه‌لی و ئه‌به‌د‌ی یه‌) و نه‌ھاتیه‌ چێكرن. ڤێ د‌ه‌رحه‌قێ د‌ا گه‌ره‌كه‌ بێ گووتن:

یێك – ئه‌زه‌لی و ئه‌به‌د‌ی بوونا ماد‌د‌ێ پێ چ د‌ه‌لیلێن علمی و ته‌جربی سابت نابێ، چكو سینوورێ ته‌جربێ حد‌وود‌ كریه‌ و چ ته‌جربه‌ نكارن بێ نھایه‌تی یا جھانێ ژ ئالیێ جھ و وه‌خت ڤه‌ (زه‌مان و مه‌كان) سابت بكن.

د‌و – فه‌رزا ئه‌زه‌لی بوونا ماد‌د‌ێ، ئه‌وێ ژ ھه‌بوونا خالق بێ نیاز ناكێ، وه‌ك چه‌وا كو حه‌ره‌كه‌تا میكانیكی یا ئه‌زه‌لێ د‌كێ لازمێ خوه‌ كو ھێز و قووه‌تا ئه‌زه‌لی كو ئه‌وێ رێ بێخێ ھه‌بێ نه‌ كو بێ ئحتیاج بێ ژ ھێزا كو ئه‌وێ رێ بێخێ.

خێنجی ژ ڤێ ژی ئه‌ڤاھه‌ كو بێ گووتن ماد‌د‌ه‌ نه‌ھاتیه‌ چێكرن ب وێ مه‌عنێ یه‌ كو ئه‌و «واجبول وجوود‌»ه‌ و مه‌ د‌ د‌ه‌رسا حه‌شتێ د‌ا سابت كر كو چێنابێ ماد‌د‌ه‌ واجبول وجوود‌ بێ.