صفه‌تێن خود‌ێ

و د‌ په‌ی را پێ نه‌فی كرنا وه‌خت و زه‌مان ژ واجبول وجوود‌، حه‌ره‌كه‌ت و بزاڤ و گوھه‌رین و كامل بوون ژی ژ وی تێن د‌وور كرن، چكو چ بزاڤ و گوھه‌رین بێ ی وه‌خت و زه‌مان ئمكان ژێرا تنه‌ و چێنابن.

ڤێ گووره‌كێ ئه‌و كه‌سێن ژ خود‌ا را جھه‌ك وه‌ك «عه‌رش» حه‌ساب كرین؛ ئان حه‌ره‌كه‌ت و بزاڤه‌ك وه‌ك ھاتنا ژ عه‌سمانا نسبه‌ت د‌ایین بالێ ڤه‌؛ ئان گومان كرین كو خود‌ێ پێ چاڤا بێ د‌یتن؛ ئان گوھه‌رین و به‌ره‌و كه‌مال چوون زانیین، ئه‌وا ب د‌ورستی خود‌ێ ناس نه‌كریه‌.[1]

ب ئاوایه‌ك گشتی حه‌چی تشتا ب ئاوایه‌كی كێماسی، ئان سینوور كرن ئان ئحتیاج و نیاز تێد‌ا ھه‌بێ ژ خود‌ایێ ته‌عالا د‌ خود‌ێ د‌ا نینه‌ و ژ وی تێ د‌وور كرن و ئه‌ڤه‌ مه‌عنا صفه‌تێن سه‌لبی یێن خود‌ێ.

علله‌تێ ژیند‌ه‌ر

د‌ه‌ستھاتا د‌ووێ كو ژ د‌ه‌لیلا د‌ه‌رباز بوویی د‌ه‌ستڤه‌ ھات ئه‌ڤ بوو كو واجبول وجوود‌ علله‌ته‌ ژ په‌ید‌ا بوونا مومكناتا را. ھه‌ما ل ڤێد‌ه‌رێ ئه‌مێ ژ د‌ه‌ستھاتا وێ باخڤین، ئه‌ول ئه‌مێ ب كورتی به‌حسا قسمێن علله‌تا بكین و پشتی وێ ئه‌مێ تایبه‌تیێن عللیه‌تا ئلاھی شیرووڤه‌ بكین.

ب گشتی علله‌ت ژ وی مه‌وجوود‌ی را تێ گووتن كو ھه‌بوونا مه‌وجوود‌ه‌ك د‌ی ب وێ چێبووبێ و د‌اگرێ شرووط و معد‌د‌اتا یه‌ ژی. ئه‌ڤاھه‌ كو د‌بێژن: خود‌ێ ته‌عالا علله‌ت نینن، ب ڤێ مه‌عنێ یه‌ یانی خود‌ێ ب چ تشته‌ك د‌ی ڤه‌ گرێد‌ایی نینه‌ و ژ وی را قه‌ت شه‌رط و موعد‌ ژی نینن.

لێ ئه‌ڤاھه‌ كو خود‌ێ ته‌عالا علله‌ته‌ ژ ھه‌می مه‌خلووقاتا را، یانی ژیند‌ه‌ره‌ كو قسمه‌ك تایبه‌ته‌ ژ عللییه‌تا فاعلی. ژ رووناھی كرنا ڤێ گووتنێ را تنێ چارا مه‌ ئه‌وه‌ كو ئه‌م پچه‌كی د‌ه‌رحه‌ق قسمێن علله‌تێ باخڤین و ژ زانینا به‌رفره‌ھ ره‌ به‌رێ ھه‌وه‌ بد‌ین كتێبێن فه‌لسه‌فی.

ئه‌م زانین كو ژ شین بوونا گیا ره‌، طووڤێ موناسب و ئاڤ و ھه‌وا و ... لازمه‌، و ھه‌ر وھا گه‌ره‌كه‌ سه‌به‌به‌ك طه‌بیعی ئان مرووڤه‌ك ئه‌وی طووڤێ ل ئاخێ بره‌شێنێ و ئاڤێ بگھێنیێ. ئه‌ڤێنھه‌ ھه‌می گووره‌كی ته‌عریفا ژ علله‌تێ را ھاتی گووتن ژ علله‌تێن شین بوونا گیا تێن حه‌ساب كرن.

مرووڤ د‌كارێ ئه‌ڤا علله‌تا ب ئاوایێن موخته‌لف ته‌قسیم بكێ ل سه‌ر چه‌ند‌ قسمان، مه‌سه‌لا: ئه‌و د‌ه‌ستا ژ علله‌تان كو د‌ائما ژ ھه‌بوونا مه‌علوول را لازم و پێد‌ڤێ نه‌ «علله‌تێن حه‌قیقی» و د‌ه‌ستا د‌ی كو مایینا وان ژ بونا مایینا مه‌علوول نه‌لازمه‌ - وه‌ك جوتیار ژ گیا ره‌ - «علله‌تێن ئعد‌اد‌ی» ئان «موعد‌د‌ات» تێن ناڤ كرن. و ھه‌ر وھا ژ علله‌تێن جیگرێ طووڤ را «علله‌تێن جیگر» و ژ علله‌تێن د‌ی را «علله‌تێن ئنحصاری» د‌بێژن.

لێ ڤێجا قسمه‌ك د‌ی یێ علله‌ت ھه‌یه‌ كو فه‌رق د‌كێ د‌گه‌ل وێ یا د‌ه‌رحه‌ق شین بوونا گیا د‌ا ھاتی گووتن، و نموونێن وێ مرووڤ د‌كارێ د‌ نه‌فسێ و كارێن نه‌فسانی د‌ا ببینێ: د‌ه‌ما مرووڤ شكله‌كی زێھنی د‌ مه‌ژیێ خوه‌ د‌ا چێكێ ئان ژ كرنا كاره‌كی را بڕیارێ بد‌ێ، تشته‌ك نه‌فسانی و ره‌وانی ب ناێ صووره‌تێ زێھنی و بناڤێ «ئراد‌ه‌ - خوه‌ست» چێد‌بێ كو ھه‌بوونا وێ گرێد‌ایی یه‌ ب ھه‌بوونا نه‌فسێ ڤه‌ و ژ به‌ر وێ یێكێ مه‌علوولێ وێ حه‌ساب د‌بێ. لێبه‌لێ ئه‌ڤ قسمێ مه‌علوول ب ئاوایه‌ك وه‌ره‌نگه‌ كو قه‌ت ژ علله‌تا خوه‌ نه‌ جود‌ا یه‌ و نكارێ سه‌ر بخوه‌ و جد‌ایێ ژ علله‌تێ ھه‌بێ. د‌ وی حالی د‌ا ژی فاعلیه‌تا نه‌فسێ نسبه‌ت ب صووره‌تێ زێھنی ئان ئراد‌ێ ب وا شه‌رتا ڤه‌ گرێد‌ایی یه‌ كو سه‌ركانی گرتیه‌ ژ كێماسی و سینوورد‌اری و مومكنول وجوود‌ی یا وێ. ڤێ گووره‌كێ فاعلیه‌تا واجبول وجوود‌ ژ جھانێ را ژ فاعلیه‌تا نه‌فسێ نسبه‌ت ب وا تشتێن ره‌وانیژی بلند‌تر و كاملتره‌ و د‌ ناڤ فاعلا د‌ا ھمبه‌ره‌ك نینه‌، چكو ئه‌و بێ ی چ ئحتیاجه‌كی مه‌علوولێ خوه‌ چێد‌كێ و تێنێ وجوود‌ێ، ئه‌و مه‌علولێ كو ھه‌می پێكڤه‌ ب وی ڤه‌ گرێد‌ایی یه‌.

تایبه‌تیێن علله‌تا ژیند‌ه‌ر

ژ وێ یا ھاتی گووتن مرووڤ د‌كارێ چه‌ند‌ تایبه‌تیێن موھم ژ علله‌تا ژیند‌ه‌ر را بێژێ:

1- علله‌تا ژیند‌ه‌ر گه‌ره‌كه‌ ب ئاوایه‌ك كاملتر كه‌مالاتێن ھه‌می مه‌علوولان د‌ وی د‌ا ھه‌بن، د‌ا بكارێ گووره‌كی ھه‌ر تشته‌كی لێ زێد‌ه‌ بكێ و د‌انێ د‌گه‌ل بكێ، به‌رڤاژیێ علله‌تێن موعد‌ و ماد‌د‌ی كو ھه‌ما تنێ رێكا گوھه‌رین و ته‌حه‌وولێ ڤه‌د‌كن و نه‌لازمه‌ كو ئه‌و كه‌مالێن وان د‌ وا د‌ا ھه‌بێ، مه‌سه‌لا: نه‌لازمه‌ كو كه‌مالاتێن گیا د ئاخێ د‌ا ھه‌بن، ئان د‌ایك و باب خوه‌یێ كه‌مالاتێن زارووكێن خوه‌ بن. لێ خود‌ایێ ژیند‌ه‌ر گه‌ره‌كه‌ د‌گه‌ل وی قاسی كو ئه‌جزاء ژێرا نه‌بن كه‌مالاتێن ھه‌ر تشتی د‌ وی د‌ا ھه‌بن.

2- علله‌تێ ژیند‌ه‌ر مه‌علوولێ خوه‌ ژ تنه‌ھیێ تێنێ ھه‌یینێ، و د‌ یێك كه‌لیمێ د‌ا «ئه‌وێ چێد‌كێ»، و پێ خولقاند‌نا وێ تشته‌ك ژ وی كێم نابێ، به‌رڤاژیێ فاعلێن ته‌بیعی كو كارێ وان ھه‌ما گوھه‌رینا مه‌علوولێ ھه‌یی یه‌، و مه‌صره‌ف كرنا ھێز و ئه‌نه‌رژیێ یه‌. و ئه‌ڤاھه‌ كو بێ گووتن تشته‌ك ژ زاتێ واجبول وجوود‌ جد‌ا ببێ و ژێ ڤه‌بێ، ئه‌ڤ یانی ژ ھه‌ڤ جد‌ا بوون و گوھه‌رینا ل زاتێ باری ته‌عالا د‌ا، پووچی و نه‌د‌ورستیا ڤێ گووتنێ پێشیێ د‌ا ئه‌شكه‌ره‌ بوو.

3- عله‌تا ژیند‌ه‌ر، علله‌تا حه‌قیقی یه‌، و ژ به‌ر ڤێ یێكێ ھه‌بوونا وی ژ مایینا مه‌علوول را لازم و پێد‌ڤێ یه‌. به‌رڤاژیێ علله‌تا ئعد‌اد‌ی كو مایینا مه‌علوول ئتیاج ب وێ نینه‌.

نخوه‌ ئه‌ڤ گووتنا ھه‌ كو: عاله‌م د‌ مانا خوه‌ د‌ا ئحتیاج ب خود‌ێ نینه‌ كو ژ زمانێ ھنه‌ك ژ موته‌كه‌للمین سوونی ھاتیه‌ گێران، ئان گووتنا ھنه‌ك ژ فه‌یله‌سووفێن رووژئاڤایێ كو گووتنه‌: جھانا ته‌بیعه‌ت وه‌ك سعه‌ته‌كی یه‌ كو ژ ھه‌ر و ھه‌ر را ھاتیه‌ بار كرن و ئێد‌ی ژ كار كرنێ را نه‌ موحتاجێ خود‌ێ یه‌، ژ حه‌قیقه‌ت و راستیێ د‌ووره‌. به‌لكی حه‌قیقه‌ت ئه‌ڤه‌ كو جھان ھه‌ر و ھه‌ر موحتاجێ خود‌ایێ ته‌عالا یه‌ و ئه‌گه‌ر بێھنه‌كی د‌ه‌ستا ژ خوه‌ی كرنا وێ بكێشێ قه‌ت تشته‌ك نامینێ.