عه‌لی (س) و به‌یعه‌تا موعاویه‌ ژ ته‌لحه‌ و زوبه‌یر را

پشتی كوژرانا عوسمان و به‌یعه‌تا گه‌ل عه‌لی ژ خه‌لیفه‌تیێ را، موعاوییه‌[1] پر كه‌ت ته‌نگی و حه‌یرێ كو گه‌لوو د‌ژاتیا خوه‌ ژ عه‌لی را ئه‌شكه‌ره‌ بكێ ؟ - چكو به‌یعه‌تا ژ عه‌لی را ب كاملترین شكل پێك ھات و ئه‌صحابێن پێغه‌مبه‌ر صه‌لات و سه‌لام ل وی و ئالێ وی ئاریكاریا خوه‌ ژێرا نێشان د‌ان و ژ ئالیێ د‌یڤه‌ ڤێجا كینا ژ به‌نی ئومه‌ییه‌ ته‌ژی د‌لان بی - ئان ھه‌رچه‌ند‌ نه‌ ژ د‌ل - وه‌ك چه‌وا پێشد‌ا ئه‌وی و بابێ وی ئسلام قه‌بوول كرین - ئه‌و ژی بكه‌ڤێ سه‌ر رێكا خه‌لك پێڤه‌ د‌چن. چكو ئه‌وی مه‌رته‌با عه‌لی و قیمه‌تێ وی د‌ ئسلامێ د‌ا زانیا؛ عه‌لی یێكه‌مین موسلمانه‌ و د‌ ئیمانێ د‌ا پێش ھه‌میان د‌ا یه‌ و پشتی ره‌سوولێ خود‌ێ صه‌لات و سه‌لام ل وی و ئالێ وی سه‌راترین كه‌سه‌ و ژ ھه‌ركه‌سی نێزیكترێ پێغه‌مبه‌ره‌.

عه‌د‌اله‌ت و د‌ورستی د‌ سروشتا ئمام عه‌لی د‌ا ھه‌بی و ژ جی ئانینا وێ را چ تشتی ئه‌و پاشد‌ا نه‌د‌د‌ا و موعاوییه‌ د‌ د‌ه‌مێ وی د‌ا نه‌د‌كاری بگھێ مه‌خسه‌د‌ا خوه‌ و نه‌د‌چوا بن بارێ عه‌د‌اله‌تا وی د‌ا ژی و ته‌سلیمێ حه‌قیقه‌تێ نه‌د‌بویا، چكو ئه‌وی عه‌لی ناس د‌كرا و د‌ژواریا وی ژ جی ئانینا عه‌د‌اله‌تێ را زانیا.

ئمام عه‌لی ژی موعاوییه‌ ناس د‌كرا و زانیا سروشت و ته‌بیعه‌تێ وی چه‌وانه‌ و ب حه‌ره‌كه‌ت و بزاڤێن وی حه‌سابی كو چه‌وا ئه‌وی پێشیێ د‌ا پێ وێ رازیبوونا عومه‌ر د‌ه‌ستڤه‌ ئانی بی و د‌اڤ ل به‌ر عوسمان ڤه‌د‌ابین.

ڤێجا نخوه‌ د‌ه‌ما ئالیێ عه‌لی ب ھێز بكه‌ڤێ و خۆرت ببێ گه‌ره‌كه‌ موعاوییه‌ چ بكێ؟ ئه‌وێ كو د‌ونیا وی خوه‌ش و گه‌شه‌ و نزانێ وێ صبه‌ھی چ بقه‌ومێ، ل به‌رابه‌رێ ڤێ مه‌سه‌لێ د‌ا حه‌یری مابی.

موعاوییه‌ د‌خوه‌ستا نه‌كه‌ڤێ مه‌ید‌انا د‌ژاتیا گه‌ل عه‌لی، چكو ئه‌وی چه‌ك و سلاحێن بكارێ پێ وان شه‌رێ ئمام عه‌لی بكێ تنه‌بین؛ ئه‌وی چ د‌ه‌لیلێن كو پێ وێ د‌لێ خه‌لكێ ب ئالیێ خوه‌ ڤه‌ بكێشێ ژی تنه‌بین. موعاوییه‌ وێ چه‌وا گازیا خوه‌ د‌ه‌س پێ بكێ چه‌وا وێ به‌رھێڤیێ خلافه‌ت و سه‌رووكاتیا موسلمانا بێ؟ حالحاله‌ ئه‌و باش خوه‌ ناس د‌كێ و د‌ه‌رحه‌ق وی د‌ا تشته‌ك ژێ ڤه‌شارتی و خه‌ف نینه‌؛ ئه‌و كورێ ھند‌ێ یه‌[2] و كورێ ئه‌بوو سوفیانه‌[3] كو سه‌رووكێ موشركان بی و خه‌لك ژ شه‌رێ ره‌سوولێ خود‌ا را صه‌لات و سه‌لام ل وی و ئالێ وی راكربین.

به‌لێ، موعاوییه‌ نه‌ ژ د‌ل و ژ مه‌جبووری د‌خوه‌ستا ته‌سلیمێ حوكومد‌اریا عه‌لی سه‌لام لێ بن ببێ لێبه‌لێ رابینا د‌ایكا باوه‌رد‌اران عائیشه‌[4] د‌ به‌رابه‌رێ عه‌لی د‌ا و به‌یعه‌ت شكاند‌نا ته‌لحه[5]‌ و زوبه‌یر[6] د‌ه‌ریێ ھێڤید‌اریێ كو پێشد‌ا لبه‌ر گرتی بی ژێرا ڤه‌كر، ڤێجا زووكا ژ زوبه‌یر را نڤیسووكه‌ك نڤیسی: ئه‌ڤه‌ ئه‌ز د‌گه‌ل ته‌ به‌یعه‌ت د‌كم و د‌ په‌ی ته‌ را ژی به‌یعه‌تا من ژ ته‌لحه‌ را یه‌، ڤێجا عراقێ ژ د‌ه‌ست نه‌د‌ن[7].

مه‌خسه‌د‌ ژ ڤێ به‌یعه‌تێ ھه‌ما ئه‌و بی كو خوه‌ ژ بن حوكومد‌اریا ئمام عه‌لی خلاس بكێ، ئه‌وی ب خوه‌را نه‌د‌د‌یتا كو بكارێ لپه‌ی عه‌لی بچێ، چكو عه‌لی ئه‌وه‌ یێ پێغه‌مبه‌ر صه‌لات و سه‌لام ل وی و ئالێ وی د‌ه‌رحه‌ق وی د‌ا گووتی: عه‌لی د‌گه‌ل حه‌قیێ یه‌ و حه‌قی د‌گه‌ل عه‌لی یه‌[8].

ب ڤی ئاوایی ئه‌وی د‌یت كو پێ ڤێ به‌یعه‌تێ و ئاریكاریا گه‌ل كۆما د‌ژێ عه‌لی سه‌لام لێ بن به‌لكی بكارێ خوه‌ ژ مه‌شاكلێن گران خلاس بكێ و ژ ھێڤی و ئارزوویێن خوه‌ را به‌رفره‌ھییه‌كی د‌ه‌ستڤه‌ بێنێ.

موعاوییه‌ د‌ائم ل په‌ی چه‌ك و سلاحه‌كی بی د‌ا كو كاروبارێ خوه‌ سه‌رھه‌ڤد‌ا بێنێ و ژێرا ببێ د‌ه‌لیل د‌ به‌رابه‌رێ عه‌لی د‌ا سه‌لام لێ بن. سه‌ر ڤێ بنێشێ ئه‌وی زانیا كو گازیا خونخازیا عوسمان چه‌ك و سلاحه‌ك باشه‌، لێ د‌ حه‌قیقه‌ت د‌ا ئه‌و بیرو ھزره‌ك بێ بنیات و خه‌له‌ت بی و چ د‌ه‌لیل و به‌لگه‌ ژێرا نه‌بین، چكو حه‌قیقه‌ت ئه‌ڤ بی كو: عوسمان ب د‌ه‌ستێ موسولمانا ھاتبی كوشتن و ئه‌و نه‌ خوه‌یێ خوینا وی بی و خوونخازیا وی قه‌ت چ گرێد‌ان ب وی ڤه‌ نه‌بی و ژ خوونخازیێ را زارووكێن وی بخوه‌ ھه‌بین، موعاوییه‌ بخوه‌ ژی ئه‌ڤ تشت زانیا، ڤێجا پشته‌كه‌ك ژێرا لازم بی كو ڤێ د‌ه‌لیلا وی ژ قه‌بوولاند‌نێ را د‌ه‌حف بد‌ێ و ئه‌ڤێ گازیا د‌ه‌ره‌و خۆرت بكێ. ژ به‌ر وێ یێكێ ئه‌وی ئه‌ڤ ھێڤی و ئارزوو د‌ د‌ل د‌ا ڤه‌شارتبی و بكار نه‌بر حه‌تا ھنه‌ك د‌ی د‌ه‌ری ل ڤێ ئارزوو یا وی ڤه‌كرن؛ د‌ایكا باوه‌رد‌اران عائیشه‌ كه‌چا ئه‌بووبه‌كرێ ته‌یمی گازیا خونخازیا عوسمانێ ئه‌مه‌وی ئه‌شكه‌ره‌ كر. ئه‌وێ ئه‌ڤ د‌ه‌ری ڤه‌كر و ھنه‌ك كو ژ وایێن د‌ھوی خوینا وی رژاند‌ین راكرن سه‌ر پیان و ئه‌وان رووند‌كێن مه‌كرێ ژ چاڤان پاقژ د‌كران و گازی د‌كران: وه‌یلوو لمه‌، عوسمان ب نه‌حه‌قی ھات كوشتن. ئه‌ڤ قێر و گازی گه‌رھا و ھه‌ركی؛ ل شامێ خه‌لك رابین بزاڤێ و بێی وێ یێكێ كو ژ حه‌قیقه‌تێ ئاگاھی ھه‌بن، ھه‌ڤرێ بین گه‌ل وایێن د‌ھوی ئه‌و ته‌نێ ھشتین و خه‌لك ژ كوشتنا وی را گه‌رم كرین و د‌گه‌ل وان كه‌تن شین و تازییێ.

[1] موعاوییه‌‌ كورێ ئه‌بوو سوفیان، كورێ سه‌خر كورێ حه‌رب كورێ ئومه‌ییه‌ كورێ عه‌بد‌ الششه‌مس كورێ عه‌بد‌ مه‌نافه‌، پێنج سالا پێشیا بعسه‌تا پێغه‌مبه‌ر صه‌له‌وات ل وی و ئالێ وی و ھنه‌كا ژی گووتیه‌ ھه‌فت سالان پێشیا بعسه‌تێ ھاتیه‌ د‌نیایێ. د‌ سالا فه‌تحا مه‌ككه‌ھێ د‌ا موسلمان بویه‌‌ و د‌ سالا ٦٠ ێ ھجری د‌ا مه‌ھا ره‌جه‌بێ مریه‌. ئه‌بوو عومه‌ر د‌بێژێ: موعاوییه‌‌ و بابێ وی ژ موئللفه‌تول قولووبانه‌. ئبن ئه‌بی الحه‌د‌ید‌ د‌بێژێ: موعاوییه‌‌ د‌ د‌یند‌اریا خوه‌ د‌ا كێماسی ژێرا ھاتیه‌ چێكرن. ڤێ د‌ه‌رحه‌قێ د‌ا بنێره‌ شه‌رحا نه‌ھجول به‌لاغه‌ یا ئبن ئه‌بی الحه‌د‌ید‌، ج ١، ر ١١١. زمه‌خشه‌ری د‌ه‌رحه‌ق نه‌سه‌با وی د‌ا د‌ كتێبا ره‌بیعول ئه‌برار د‌ا ھنه‌ك گووتن ھه‌نه‌. حوكومد‌اری یا موعاوییه‌‌ ٢٠ سالا بویه‌‌، د‌ د‌ه‌مێ خلافه‌تێ عومه‌رێ خه‌ططاب د‌ا ئه‌و بوو حوكومد‌ارێ شامێ و ئه‌وی حه‌ساب د‌گه‌ل د‌ه‌ستبكارێن خوه‌ د‌كران خێنجی ژ موعاوییه‌‌؛ پشتی صولحا ئمام حه‌سه‌ن كو د‌گه‌ل موعاوییه‌‌ پێك ھاتی ئێد‌ی مه‌سه‌لا حوكومد‌اریا ته‌مام ما ب ھێڤیێ ڤه‌ و ب ڤی ئاوایی حوكومد‌اری یا وی ژ د‌ه‌ستپێكا سه‌رووكاتی یا شامێ حه‌تا مرنا وی د‌بێ ٢٠ سال.