باری باشوری دورگه‌ی عه‌ره‌ب (یه‌مه‌ن)

سترابون ـ جیهانگه‌ری به‌ ناوبانگی رومی ـ یه‌ك سه‌ده‌ پێش زایین دیسان سه‌ری له‌و ناوچه‌یه‌ داوه‌و هه‌ر وه‌كو هیرودوت به‌جوانی باسی شارستانیه‌ته‌كه‌ی ئه‌كات وئه‌ڵا:

شاری مه‌ئره‌ب شارێكی سه‌یر بوو، چونكه‌ سه‌قفی كۆشكه‌كانی له‌ عاج دروستكرابوو، وه‌ به‌ ته‌خته‌ی تێكڵاو له‌ گه‌ل زێرو جه‌واهیر رازا بووه‌وه‌، وه‌ قاپ وقابله‌مه‌ی جوان له‌ شاری مه‌ئره‌ب ئه‌بینرا كه‌ مرۆڤی شێت ئه‌كرد[5]. مێژوونوسان وه‌هه‌روه‌ها جوگرافی نوسانی ئیسلامی هه‌روه‌كو مه‌سعودی (مردووی ساڵی 346 ی ـ ك هه‌یڤی) وه‌ ئیبن روسته‌ ـ له‌ زانایانی سه‌ده‌ی سایه‌می كۆچی هه‌یڤیین، باسی ژیانی پێشكه‌وتوو، خۆشگوزه‌رانی خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌یه‌یان كردووه‌، وه‌ له‌ باره‌ی ئاوه‌دانی وپێشكه‌وتنی له‌ پێش ئیسلامدا به‌ درێژی باسیان كردووه‌[6].

باس ولێكولینه‌وه‌كانی كۆن ناسان له‌ سه‌ده‌ی نوزده‌ و بیستم و پشكێنی مێژوونوسان، مێژووی ئه‌و ناوچه‌كه‌ روون ئه‌كه‌نه‌وه‌، به‌ڵگه‌ی نوا له‌ باره‌ی شارستانیه‌تی دره‌وشاوه‌ی دێرینی ئه‌و سه‌ر زه‌وىیه‌یان به‌ده‌ست هێناوه‌، كه‌ڵاوه‌كانی به‌جێ ماو له‌عه‌ده‌ن وسه‌نعاو مه‌ئره‌ب و حه‌زره‌موت نیشانه‌ێكه‌ له‌ سه‌ر شارستانیه‌تی مه‌زنی عه‌ره‌ب له‌ یه‌مه‌ن كه‌ له‌گه‌ڵا شارستانیه‌ته‌كانی فینیقیه‌ وبابل كابه‌ركا ئه‌كرد. یه‌كی له‌ دیارده‌كانی شارستانیه‌تی كۆنی یه‌مه‌ن به‌ربه‌ستی ئاوی ومێژووی مه‌ئره‌به‌[7] (سدمارب). ئه‌م به‌ربه‌سته‌ ئاوی یه‌ كه‌ به‌ ووردبینی و ئاڵوزێكی ووردی ئه‌ندازیاری دروست كراوه‌، نیشانه‌ی زانست و زانینه‌ له‌ زانستی ئه‌ندازیاری وه‌ بۆخۆی ببوه‌ هۆی گه‌شه‌ پادانی كشت وكاڵى له‌ ناوچه‌كه‌دا[8].

خه‌ڵكی یه‌مه‌ن سه‌ره‌رای كاری كشت وكاڵی له‌ كاری بازرگانیش ده‌ستیان هه‌بووه‌، خه‌ڵكی سه‌با بونه‌ته‌ Ù‡Û†ÛŒ بازرگانی له‌ نێوان رۆژهه‌ڵات Ùˆ رۆژئاوا، چونكه‌ وڵاتی یه‌مه‌ن ئه‌و كاته‌  كه‌وتبووه‌ نێوان چه‌ند وڵاتی خاوه‌ن شارستانیه‌ت. بازرگانه‌كانی هیندی له‌ رێگای ده‌ریای هینده‌وه‌ كه‌ڵاو په‌لیان ئه‌هێنا بۆ یه‌مه‌ن وحه‌زره‌مه‌وت، وه‌ بازرگانه‌كانی یه‌مه‌نیش كاڵاكانیان ئه‌برد بۆ وڵاتی حه‌به‌شه‌و میسر وفینیقیه‌ Ùˆ فه‌له‌ستین Ùˆ شاره‌كانی مه‌دیه‌ن Ùˆ ئه‌دوم Ùˆ عه‌مالقه‌ Ùˆ وڵاتی مه‌راكیش وعه‌ره‌ب نشینه‌كانی مه‌ككه‌، هه‌روه‌ها له‌ رێگای  ووشكانه‌وه‌ بۆ شاره‌كانی گه‌وره‌ی جیهانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ ئه‌یان برد[9]ØŒ خه‌ڵكی یه‌مه‌ن بۆ ماوه‌یه‌كی دوورو درێژ هێزی بازرگانی رۆژهه‌ڵاتی دووریان به‌ده‌سته‌وه‌ بوو[10]. گیروگرفتی كاری ده‌ریای سوور وای له‌ خه‌ڵكی سه‌با كرد بوو كه‌ زیاتر بایه‌خ بده‌ن به‌ رێگای ووشكان، بۆیه‌ رێگای یه‌مه‌ن تا شام به‌ درێژایی قه‌راغی رۆژئاوای نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌بیان ئه‌پێوا، وه‌ ئه‌م رێگا به‌ مه‌ككه‌ Ùˆ به‌ترا دا تێئه‌په‌ری وه‌ له‌ كۆتایی با كووری دورگه‌كه‌ به‌ره‌و میسر Ùˆ شام Ùˆ عیراق له‌ یه‌ك جیائه‌بووه‌وه‌[11].

وێران بوونی به‌ربه‌ستی ئاوی مه‌ئره‌ب

له‌ ئه‌نجامی تێشكان و بڵاوبوونه‌وه‌ی فه‌ساد له‌ نێوان باشووریان و سه‌رهه‌ڵادانی ئاژاوه‌ی ناوخۆیی، هێواش هێواش ئه‌ستێره‌ی شارستانیه‌تی یه‌مه‌ن سه‌رو ژێر بوه‌وه‌، شاكان و خه‌ڵكی ئه‌و سه‌ر زه‌وىیه‌ نه‌یانتوانی به‌ربه‌ستی مه‌ئره‌ب كه‌ نیازی به‌ چاككردنه‌وه‌ بوو نوا بكه‌نه‌وه‌، وه‌ سه‌ر ئه‌نجام به‌ربه‌سته‌كه‌ شكاو ڵافاوی وێرانكه‌ر ئاواییه‌كان وباغ و زه‌وی كشت وكاڵى كه‌ له‌ خواره‌وه‌ی به‌ربه‌سته‌كه‌ بوون هه‌موو وێران بوون دوای ئه‌وه‌ زه‌وىیه‌كانی ده‌وروبه‌ری به‌ربه‌ستكه‌ كه‌ توشی با ئاوی بوون و كشت و كاڵیان له‌ ناوچوو، وه‌ خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ ناچار كه‌وتنه‌ بیری كۆچ كردن[12].

قورئانی پیرۆز له‌ دو سورِه‌ت ناوی هۆزی سه‌بای هێناوه‌ یه‌كیان به‌بوونه‌ی شاژنی سه‌باو نامه‌ی حه‌زره‌تی سوله‌یمان بۆئه‌و: كه‌ ئه‌فه‌رمێ:

          [ماوه‌ێكی زۆی نه‌خایاند، (په‌پوسله‌یمانه‌ـ هودهود) هات­ Ùˆ وتی: من شتێكم ده‌س كه‌وتووه‌ كه‌ ده‌ستى تۆ نه‌كه‌وتووه‌، وامن له‌ سه‌باوه‌ هاتووم، هه‌واڵێكی دروستم بۆ هێناوی * من له‌وا ژنێكم دیوه‌ پاشایه‌ به‌سه‌ریانه‌وه‌و خاوه‌نی هه‌ موو شتێكه‌و ته‌خت Ùˆ ته‌ڵارێكی مه‌زنی هه‌یه‌] [13].

دومیان به‌بۆنه‌ی شكانی به‌ربه‌ستی مه‌ئره‌به‌و كه‌وتنه‌ رێی ڵافاوی وێرانكه‌ر، به‌ دواكه‌وتنی فه‌سادو تێشكانی ئه‌و هۆزه‌ كه‌ ئه‌فه‌رمێ:

[جێگاو شوێنى خه‌ڵكی سه‌با با وێنه‌بوو، دو باغ له‌ ڵای راسـت و ڵای چه‌په‌وه‌ یان هه‌بوو، له‌م بژیوه‌ په‌روه‌ردگارتان پێی داءن، بخۆن و سوپاسی بكه‌ن، وڵاتێكی هێنده‌ خۆش و په‌روه‌ردگارێكی وا لێی بووره‌ * نافه‌رمانی (خوایان كرد) ئه‌وسا ئێمه‌ش ڵافاوی به‌ربه‌سته‌كه‌مان به‌ردا سه‌ریان له‌ جیاتی ئه‌و دوباغه‌، میوه‌ی دارسیواك و مازۆء كه‌ما له‌دارسیدر بۆ هێشتنه‌وه‌ * ئه‌وانه‌ سپڵه‌ و نه‌زان بوون بۆیه‌ ئه‌م به‌ڵایه‌مان بۆناردن، ئاخۆ ئێمه‌ كه‌سانی سپڵه‌سزا ئه‌ده‌ین * له‌ نێوانی ئه‌وان و ئه‌و دیهاتانه‌ی كه‌ به‌ره‌كه‌تمان تاخستبوون، چه‌ند دێیه‌كمان له‌ پاڵا یه‌كتر ئاواكرد، وه‌مه‌ودا نێوانیانمان به‌ ئه‌ندازه‌دانا،ده‌سا به‌شه‌وان و رۆژان ـ به‌با ترس ـ به‌ناویاندا هاتووچوو بكه‌ن، گوتیان ئه‌ی په‌روه‌ردگارمان مه‌ودای نێوان سه‌فه‌ره‌كه‌مان دوور بخه‌وه‌، زوڵمیان له‌ خۆیان كرد وبونه‌ په‌ندی زه‌مانه‌، ئه‌وسا هه‌موویانمان له‌ یه‌كتر دابرِی، كه‌ئه‌مه‌ش چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌كه‌ بۆ هه‌موو خورِاگرێكی سوپاسكه‌ر] [14].

هه‌مزه‌ی ئیسفه‌هانی خراپ بونی ئه‌م به‌ربه‌سته‌ ئه‌گه‌رِێنێته‌وه‌ بۆ 400 ساڵا پێش ئیسلام[15]. وه‌ ئه‌بو ریحانی بیرونی ئه‌ڵا نزیكه‌ی 500 ساڵا پێش ئیسلام[16] بووه‌، یاقوت حه‌مه‌وی ئه‌ڵا ئه‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ ده‌ورانی زاڵا بوونی حه‌به‌شىیه‌كان[17] كه‌ ئه‌كاته‌ ناوه‌راستی سه‌ده‌ی شه‌شه‌م، وه‌ هه‌ندا له‌ مێژوونوسان ئه‌ڵین له‌ ساڵه‌كانی 542 تا 570 ی زایینی بوو[18] هه‌ر چۆنێك بوو وێرانی ئه‌و به‌ربه‌سته‌ هێواش هێواش بووه‌، وه‌ دوای چه‌ندین جار چاك كردنه‌وه‌، سه‌ر ئه‌نجام روخاوه‌، قورئانی پیرۆز له‌ دو شوێن باسی هۆزی «توببه‌ع»[19] ئه‌كات كه‌ ئه‌فه‌رمێ: