باری باشوری دورگه‌ی عه‌ره‌ب (یه‌مه‌ن)

ئه‌گه‌ر ته‌ماشای نه‌خشه‌ی ئه‌و سه‌رزه‌وىیه‌ بكه‌ین له‌ به‌شی خوارووی رۆژئاوای نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب ناوچه‌یه‌كی ساگۆشه‌ ئه‌بینین كه‌ ڵای رۆژهه‌ڵاتی ئه‌كه‌وێته‌ قه‌راغی ده‌ریای عه‌ره‌ب، وه‌ڵای رۆژئاوایی ئه‌كه‌وێته‌ قه‌راغی ده‌ریای سوور، وه‌ ڵایه‌كه‌ی سایه‌می هێلێكه‌ له‌رۆژئاواوه‌ كه‌ له‌ «زه‌هرانه‌وه‌» ده‌ست Ù¾ÛŽ ئه‌كات­ تا ئه‌گاته‌ دۆڵێك له‌ رۆژهه‌ڵات به‌ ناوی "حه‌زره‌مه‌وت " له‌ناو سنوری ئه‌و سێگۆشه‌یه‌دا هه‌ر له‌ كۆنه‌وه‌ ناوچه‌یه‌ك هه‌یه‌ به‌ ناوی «یه‌مه‌ن»، ئه‌و ناوچه‌یه‌ له‌ به‌ر فراوانی بارانی رێك وپێك، خاوه‌نی كشت Ùˆ كاڵێكی فره‌یه‌. وه‌ دانیشتوانێكی زۆرى هه‌یه‌ وه‌ له‌م رووه‌وه‌ له‌ گه‌ڵا ناوچه‌كانی باكوور وناوه‌ندی دورگه‌كه‌ هه‌ڵناسه‌نگێندرێ.

له‌ ڵایه‌كی تره‌وه‌ دانیشتوان كه‌ زۆر ئه‌بێ، پێویستیان به‌جێ و شوێنی ژیان ئه‌بێ وه‌له‌م پێویستىیه‌دا شار و دیهات دورست ئه‌بێ، كۆبونه‌وه‌ی خه‌ڵك له‌ شارو دیهات ئه‌بێته‌ هۆی تێكه‌ڵاوبوون وكارتێكردنیان له‌ گه‌ڵا یه‌ك بۆ درێژه‌ پێ دانی ژیان كه‌ رێگای هه‌لهاتنی بۆ نییه‌. ئه‌م كارتێكردنه‌یه‌ ئه‌بێته‌ هۆى دانانی بریار ویاسا (هه‌رچه‌نده‌ ساده‌ و سه‌ره‌تایی با). هه‌ر وه‌كو زانراوه‌ دانانی یاساو حكومه‌ت به‌ یه‌كه‌وه‌ به‌ستراونه‌ته‌وه‌ وته‌واوكه‌ری یه‌كترن كه‌واته‌ له‌و ناوچه‌یه‌دا، له‌ سه‌دان ساڵا پێش له‌ دایك بوونی حه‌زره‌تی مه‌سیح علیه السڵام حكومه‌ت و یاسا دروست بووه‌ وه‌ بناغه‌ی شارستانیه‌ت له‌ وا دارێژراوه‌[1] ئه‌و حكومه‌تانه‌ی كه‌ له‌و ناوچه‌یه‌دا ده‌سته‌ڵاتیان به‌ده‌سته‌وه‌ بووه‌ بریتین له‌ مانه‌ی خواره‌وه‌:

1 ـ حكومه‌تی مه‌عین: ئه‌م حكومه‌ته‌ له‌ 1400 تا 850 ساڵا پێش زایین، فه‌رمانره‌وایی كردووه‌ ، وه‌ له‌ سه‌رده‌ستی حكومه‌تی سه‌با له‌ ناوچووه‌.

2 ـ حكومه‌تی حه‌زره‌مه‌وت: له‌ 1020 تا 65 ساڵا پێش زایین فه‌رمانره‌وایی كردووه‌ وه‌ به‌زاڵا بوونی حكومه‌تی سه‌با له‌ ناوچوو.

3 ـ حكومه‌تی سه‌با: له‌ 850 تا 115 ساڵا پێش زایین، فه‌رمانره‌وایی گرته‌ده‌ست، وه‌ به‌ دامه‌زراندنی حكومه‌تی حیمه‌یری دوحكومه‌تی سه‌باو ریدان له‌ ناو چوون.

4 ـ حكومه‌تی قه‌ته‌بان: له‌ 865 تا 540 ساڵا پێش زایین فه‌رمانره‌وایی كردووه‌ وه‌به‌دامه‌زراندنی حكومه‌تی سه‌با له‌ ناوچووه‌.

5 ـ حكومه‌ته‌كانی سه‌با وریدان و حه‌زره‌مه‌وت و ده‌وروبه‌ری یه‌مه‌ن زنجیره‌ پاشاكانیان «توببه‌ع ـ تُبَّع» پائه‌وتن. وه‌له‌ ساڵی 115 پێش زایینی تا ساڵی 523 دوای زاینی درێژه‌یان هه‌بووه‌، وه‌ پایته‌ختیان شاری «زه‌ففار ـ ظفّار»[2] بووه‌.

شارستانیه‌تی دره‌وشاوه‌ له‌ باشووری دورگه‌كه‌دا

مێژوونوسان شارستانیه‌تی دره‌وشاوه‌ی یه‌مه‌نیان زۆر به‌ جوانی باس كردووه‌، هیرودوت مێژوونوسی مه‌زنی یونانی له‌ سه‌ده‌ی پێنجه‌می پێش زایینی به‌ جوانی باسی شارستانیه‌تی یه‌مه‌ن وكۆشك وته‌ڵاره‌كانی زۆر به‌رز وده‌رگاكانی رازاوه‌ به‌هه‌موو جۆره‌ جه‌واهیراتێك ئه‌كات و ئه‌ڵا له‌ شاری سه‌با قاپ و قابله‌مه‌ له‌ زێرو زیوه‌ دروست كرابوو[3]. وه‌ته‌ختی خه‌وه‌كانیان له‌ ئاسنێكی به‌نرخ دروست كرا بوو. هه‌ندا له‌ نوسه‌رانی مێژوو باسی كۆشكی به‌ناوبانگی بیست نۆهمی غه‌مدان(غمدان) له‌ شاری سه‌نعا ئه‌كه‌ن وه‌ئه‌ڵین سه‌د ژووری هه‌بوو به‌رزی ژووره‌كانی بیست گه‌ز بووه‌، وه‌ سه‌قفی ژووره‌كان ئاوێنه‌كاری كرابوو. وه‌ به‌شوشه‌ رازاند بوویانه‌وه‌[4].