حه‌ضره‌تێ موحه‌ممه‌د(ص)

٣ سالان پاش بعسه‌تێ، پێغه‌مبه‌ر (ص) فه‌رمان گرت تا کو هه‌می که‌سان ژ عه‌شیرا قوره‌یشێ ل هه‌ڤ بجڤێنه‌ و د ئاقاره‌کی به‌رفره‌هتر ڤه‌خوه‌ندنا خوه‌ به‌رپێش بکه‌. پێغه‌مبه‌ر (ص) ئه‌ڤێ یێکێ پێک ئانی، لێ گازی و ڤه‌خوه‌ندنا وی ژ ئالیێ تو که‌سی ڤه‌ نه‌هات په‌ژراندن و ل سه‌ر هه‌ژمارا موسلمانێن قوره‌یشێ زێده‌ نه‌بوو. دگه‌ل ڤێ یێکێ کو ده‌وله‌مه‌ندێن مه‌ککه‌هێ کێفا وان نه‌دهاتا ژ ڤێ ڤه‌خوه‌ندنا نوو کو ل سه‌ر یێکانه‌گیا خوه‌دێ و به‌رابه‌ریا ئنسانان دسه‌کنیا، لێ ژ ئالیه‌کی دی ژار و بنده‌ستان ئه‌ڤ دینا نوو ژ جان و دل ڤه‌ په‌ژرین و ره‌ف ره‌ف ل سه‌ر هه‌ژمارا وان زێده‌ دبوو و هنه‌ک ژ وان وه‌ک عه‌ممارێ یاسر و بلالێ حه‌به‌شی ل داویان دا بوون ژ مه‌زنترینێ صه‌حابیان.

ره‌فتار و ته‌ڤگه‌را قوره‌یشیان و ب گشتی یا موشرکێن مه‌ککه‌هێ گه‌ر چ ل ده‌ستپێکێ دا دگه‌ل نه‌رمی و زێده‌تر دگه‌ل بێده‌نگیێ بوو، لێ چاوا کو ده‌رحه‌ق سه‌نه‌مێن وان و ده‌رحه‌ق ئایین و ته‌ڤگه‌را بابووکالێ وان نه‌باشی هات گوتن، ئه‌و ل سه‌ر پێغه‌مبه‌ر (ص) و موسلمانان گرانی و دژواری چێکرن و ب تایبه‌ت ئه‌بوو تالب مامێ پێغه‌مبه‌ر (ص) ئێخستن ناڤ ته‌نگاسیێ ره‌ کو ب ئاوایه‌کی قایم پشته‌ڤانیا پێغه‌مبه‌ر (ص) دکر. ژ ئالیه‌کی ده‌نگێ بێزاریا قوره‌یشیان و عه‌شیرێن دی ژ موسلمانان و پێغه‌مبه‌ر بلند دبوو و ژ ئالیه‌کی دی د رێزا قوره‌یشیان بونا دژاتی ئان ژی پشته‌ڤانی یا پێغه‌مبه‌ر (ص) دوده‌سته‌یی و دوگانه‌گی پێش هات.

چه‌وس و زورلێکرنا موشرکان وصا دژوار بوو کو پێغه‌مبه‌ر (ص) فه‌رمان دا کومه‌ک ژ صه‌حابیان کو به‌ره‌و حه‌به‌شه‌یێ ڤه‌ کوچ و هجره‌تێ بکن و وصا خوویا دکر کو هنه‌ک ژ صه‌حابیان ژی ناڤبه‌ینا حه‌به‌شه‌ و حجازێ دهاتان و دچوویان. ل سالا ٦-ێ بعسه‌تێ دا، سه‌رئه‌نجام قوره‌یشیان په‌یمانه‌کی گرێدان کو ئێدی دگه‌ل مالباتا عه‌بدول موته‌ڵیبێ تیجاره‌ت و کرین فروتنێ نه‌کن و ژ وان نه‌زه‌وجن. ئه‌و، په‌یمانا خوه‌ ل سه‌ر صه‌حیفه‌کی نڤیساندن و ل سه‌ر دیوارا که‌عبه‌یێ هلاویستن. ژ ئالیه‌کی، ئه‌بوو تالب و که‌سێن دی ژ مالباتا وی ژی هه‌ڤرێ دگه‌ل پێغه‌مبه‌ر (ص) و خه‌دیجه‌ (س‌) په‌ناھ برن نه‌واله‌کی ب ناڤێ «شعبێ ئه‌بوو تالب» و حه‌تا کو مومکن بوو، نه‌ که‌سی دچوو وێده‌رێ و نه‌ ژی که‌س ژ وێده‌رێ ده‌ردکه‌تا. سه‌رئه‌نجام، پاش ڤێ کو بزووز خه‌تێن وێ صه‌حیفه‌یێ خارن و ژ ناڤ برن، یێن قوره‌یشی په‌ژرین کو ئه‌وان ره‌ها بکن و ژ موحاصره‌یێ ده‌ست بکێشن (سالا ١٠-ێ بعسه‌تێ). ب ڤی ئاوایی پێغه‌مبه‌ر (ص) و مالباتا وی ژ ته‌نگاسیێ ئازاد بوون. کێمده‌مه‌ک ل سه‌ر ده‌رکه‌تنا پێغه‌مبه‌ر (ص) ژ شعب بوری بوو کو دو که‌س ژ نێزیکترینێ یاوه‌رێن وی، خه‌دیجه‌ و ئه‌بوو تالب وه‌فات کرن.

دگه‌ل وه‌فاتا ئه‌بوو تالب، پێغه‌مبه‌ر (ص) یێک ژ زه‌خمترینێ پشته‌ڤانێن خوه‌ ژ ده‌ست دا و موشریکان ب ئاوایه‌ک هێسانتر ده‌ست پێ ئه‌زیه‌ت و ئازارا پێغه‌مبه‌ر (ص) و موسلمانان کرن و سه‌ر ئه‌زیه‌تا خوه‌ ڤه‌ زێده‌ کرن، خه‌باتا پێغه‌مبه‌ر (ص) بونا گازی کرنا خه‌لکێن ل ده‌رڤه‌یێ مه‌ککه‌هێ، ب تایبه‌ت «تائف»، نه‌گها نه‌تیجه‌یه‌کی و ئه‌وی حه‌زره‌تی دلته‌نگ و بهنته‌نگ ڤه‌گه‌ریا مه‌ککه‌هێ. سه‌رئه‌نجام بالا پێغه‌مبه‌ر (ص) هات کشاندن بال یه‌سربێ ڤه‌ کو باژاره‌ک ئاماده‌ بونا گازی کرنا بال ئیسلامێ ڤه‌ بوو. ل وێ باژارێ دا دو قه‌بیله‌یێن بنیاتی، یانی ئووس و خه‌زره‌جێ، کو زه‌حفترێ جاران د‌ ناڤ شه‌ر و په‌ڤچوونێ دا بوون و ئه‌وی که‌سێ کو ناڤبه‌ینا وان ئاشیتی و دوستانیێ چێبکرا دهه‌باندن. پێغه‌مبه‌ر (ص) ژی ل مه‌راسما حه‌ججێ دا ٦ که‌س ژ خه‌زره‌جیان دیت و ئیسلامێ به‌رپێشێ وان کر و ئه‌وا ژی ده‌ما ڤه‌گه‌ریان باژارێ خوه‌ ده‌ستپێ ڤه‌خوه‌ندن و ته‌بلیغێ کرن. سالا دی، یانی ل سالا ١٢-ێ بعسه‌تێ دا، چه‌ند که‌س ژ ئووس و خه‌زره‌جێ هاتن بال پێغه‌مبه‌ر (ص) و ل عه‌قه‌به‌ یێ دا -نه‌واله‌کی ل نێزیکیا مه‌ککه‌هێ- دگه‌ل وی حه‌زره‌تی به‌یعه‌ت کرن و پێغه‌مبه‌ر (ص) سپارته‌داره‌کی بونا گه‌ش و به‌لاڤ کرن و فێر کرنا ئیسلامێ هه‌ڤرێ دگه‌ل وان ڤه‌رێکر.

ئه‌ڤ به‌یعه‌ت و په‌یمان، ئه‌ولین پایه‌ یا وی حوکوومه‌تی بوو کو پێغه‌مبه‌ر (ص) ل یه‌سربێ دا ساز کر. سالا دیتر ژی هه‌ژمارا ئه‌و که‌سێن ژ یه‌سربیان کو دگه‌ل پێغه‌مبه‌ر (ص) به‌یعه‌ت کرن زه‌حفتر بوو، وصا کو قه‌ی ل یه‌سربێ دا ژ بلی کومه‌کی هندک، هه‌می موسلمان بووبوون. هه‌رچه‌ند ئه‌ڤان په‌یمان و هه‌ڤدیتنان ڤه‌شارتی و ب خه‌فی بوو، لێ به‌لێ قوره‌یش پێ حه‌سیان و پاش شه‌ور کرن د بارا پێشی گرتنا ل کار و بارێ پێغه‌مبه‌ر (ص) و موسلمانان، بریار گرتن کو ژ هه‌می عه‌شیرێن قوره‌یش چه‌ند نه‌فه‌ران ل هه‌ڤ بجڤن و ب شه‌ڤ پێغه‌مبه‌رێ خوه‌دا (ص) بکوژن تا کو خوینا وی نه‌که‌ڤه‌ ل ستوویێ که‌سه‌کی. پێغه‌مبه‌ر (ص) کو ژ نیه‌تا وان ئاگاھ بووبوو، حه‌ضره‌تێ عه‌لی (س) دانی ل جهێ خوه‌ دا و ئه‌و ب له‌ز دگه‌ل ئه‌بوو به‌کر به‌ره‌و یه‌سربێ ڤه‌ ب رێ که‌ت.

ژ هجره‌تێ حه‌تا رحله‌تێ

ده‌رکه‌تنا پێغه‌مبه‌ر (ص) ژ مه‌ککه‌هێ کو ناڤێ هجره‌ت ل خوه‌ گرتیه‌، زه‌مینه‌ و ده‌مه‌کی نوو یه‌ ل دیروکا ژیانا وی حه‌زره‌تی دا و ل دیروکا ئیسلامێ دا؛ چکو پاش وێ ده‌مێ ئێدی پێغه‌مبه‌ر تنێ موشرکان ژ سه‌نه‌مپه‌ره‌ستیێ پاشدا نه‌ددا و ئه‌وا ب ئالیێ ئیمانێ ب خوه‌دێ گازی نه‌دکرا، به‌لکی هنگێ ل سه‌رێ حکوومه‌ته‌کی دا جھ گرتبوو کو دڤیا ئاناگورا شه‌ریعه‌ته‌کی عه‌سمانی جڤاک و کومه‌له‌کی نوو ساز بکه‌؛ لێبه‌لێ ئه‌و گوتنا هنه‌ک ژ نڤیسه‌ران کو دبێژن پێغه‌مبه‌ر (ص) ل مه‌دینه‌یێ دا ده‌ست ژ رساله‌ت و گازی و ته‌بلیغێ کێشاند خه‌له‌ته‌؛ پێغه‌مبه‌ر (ص) قه‌ت ده‌ڤ ژ ڤێ ئه‌رک و نه‌خش/رولا خوه‌ به‌رنه‌دا. هنارتنا هنه‌کان بونا بانگه‌شه‌ و ته‌بلیغ کرنا ئیسلامێ د ناڤبه‌ینا عه‌شیر و قه‌ومان دا و رێکرنا مه‌کتووبان ژ سه‌روکێ وه‌لاتان را و گازی کرنا وان، ڤێ یێکێ راست ده‌رتینه‌. هجره‌ت و کوچا پێغه‌مبه‌ر (ص) ژ مه‌ککه‌هێ به‌ره‌و مه‌دینایێ، جی و مه‌وقعه‌کی گرینگ هه‌بوو حه‌تا وێده‌رێ کو بوو ده‌ستپێکا دیرووکا وان و ئه‌ڤ بخوه‌ نیشانگه‌رێ ڤێ یێکێ یه‌ کو عه‌ره‌بان هجره‌تا پێغه‌مبه‌ر وه‌ک زه‌مینه‌ و ده‌مه‌کی نوو زانین. سه‌رئه‌نجام پێغه‌مبه‌ر (ص) ل مه‌ها ره‌بیعول ئه‌ووه‌لا سالا ١٤-ێ پشتی بعسه‌تێ گها یه‌سربێ (مه‌دینایێ)؛ باژاره‌کی کو ژ وێ ده‌مێ پێڤه‌ ناڤێ «مه‌دینه‌تو رره‌سوول - باژارێ پێغه‌مبه‌ر» یان ب کورتی ناڤێ «مه‌دینه‌» ل خوه‌ گرت. ئه‌وی حه‌زره‌تی ئه‌ول ل ده‌ره‌کی ده‌رڤه‌یێ باژارێ، سه‌ر ناڤێ «قوبا» ده‌ما کو ئه‌هلێ یه‌سربێ چوون پێشوازیا وی. پاش چه‌ند روژه‌کی پێغه‌مبه‌ر هات باژارێ و ل پاره‌ک ژ عه‌ردێ هشک و زوا مزگه‌فته‌کی ب ده‌ستێ خوه‌ و یار و صه‌حابیێن خوه‌ ساز کر کو بنیاتا «مه‌سجد النه‌بی» یێ نها یه‌ کو ل مه‌دینه‌یێ دا یه‌.

روژ ب روژ ل سه‌ر هه‌ژمارا موهاجران (کوچبه‌ران) را زێده‌ دبوو و ئه‌نصار (یاران) -کو ژ ئه‌هلێ یه‌سربێ که‌ڤن ره‌ دهاتا گوتن- ل وان خوه‌دی ده‌ردکه‌تان و د مالا خوه‌ دا جھ ددان وان. پێغه‌مبه‌ر (ص) یێکه‌مجار ناڤبه‌ینا ئه‌نصار و موهاجران په‌یوه‌ندا براتیێ گرێدا و ئه‌وی ب خوه‌ ژی په‌یوه‌ندا براتیێ دگه‌ل عه‌لی یێ کورێ ئه‌بوو تالب گرێدا. چه‌ند که‌سێ دی ژی هه‌بوون کو ل زاهر و ب ئاوایه‌کی رووڤه‌کی ڤه‌ ئددعا ئیسلامێ دکران، لێ به‌لێ ژ دل ڤه‌ ئیمان نه‌ئانی بوون کو ژ وان ره‌ دگوتان مونافقین / دوروویان.

ده‌مه‌کی کورت پاش هجره‌تێ، پێغه‌مبه‌ر (ص) دگه‌ل خه‌لکێ باژارێ حه‌تا دگه‌ل جهوو/یه‌هوودیان په‌یمانه‌کی گرێدا تا کو رعایه‌تێ مافێ جڤاکیا هه‌ڤوودو بکن و های ژێ هه‌بن، هه‌ما ل وێ ڤه‌برێ دا قبله‌یا موسلمانان ژ به‌یتول موقه‌دده‌سێ به‌ر ب که‌عبه‌یێ ڤه‌ گوهه‌ری و ب ڤی ئاوایی ناسنامه‌یه‌ک سه‌ربخوه‌ ژ ئیسلامێ ره‌ هات دیار کرن.

ل سالا ئه‌ول یا هجره‌تێ دا گه‌نگه‌شه‌یه‌ک جددی ناڤبه‌ینا موشرکا و مووسلمانا دا نه‌قه‌ومی لێ گه‌نگه‌شه‌ و په‌ڤچوونان ل سالا دوویه‌مێ هجره‌تێ دا ده‌ستپێ بوو. د راستی دا ده‌مه‌کی درێژ ل ده‌ورانا پاش هجره‌تێ دا پێغه‌مبه‌ر (ص) مژوولێ پاراستنا جڤاکا بچووکێ موسلمانێن مه‌دینایێ و به‌رفره‌ھ کرنا ئاقار و مه‌یدانا به‌لاڤبوون و وه‌شانا ئیسلامێ بوو. دڤیا پێغه‌مبه‌ر (ص) و موسلمانان ئه‌ول موشرکان بال ئیسلامێ ڤه‌ گازی بکران، یان ژی پێشی ل ته‌هلووکه‌ و خه‌ته‌را ئێریشێ وان بگرتان. یێن باوه‌ردارێ دینێن دی، ب تایبه‌ت یێن جهوو/یه‌هوودی، قه‌ی/گوویا ئه‌ول په‌یوه‌ندیه‌کی هه‌ڤالینی دگه‌ل پێغه‌مبه‌ر (ص) و موسلمانان هه‌بوون، یان ژی قه‌ نه‌به‌ خوه‌ وصا نیشان ددان؛ لێ به‌لێ پاش ده‌مه‌کی کورت دا ده‌ستپێ دژاتی و دژمناتیێ کرن و حه‌تا هنه‌ک جاران ده‌ستێ ئاریکاریێ ددان دژمنێن پێغه‌مبه‌ر (ص). ب هه‌ر حال، ل داهوورین و ته‌حلیل کرنا ره‌فتار و ته‌ڤگه‌را پێغه‌مبه‌ر (ص) و موسلمانان ل به‌ر وان دا، گه‌ره‌ک ره‌وشا وان ل به‌ر گیرووگرفت و ته‌هلووکه‌یان کو جڤاکا موسلمانان ته‌هدید‌ دکر و گه‌ف لێ ددا بێ‌ به‌رچاڤ گرتن و په‌ڤچوونێن کو ل ڤێ ڤه‌برێ دا تێ دیتن گه‌ره‌ک ناڤێ شه‌رێن مه‌زهه‌ب و ئان تشته‌کی دی لێ نه‌یێ کرن؛ چاوا کو گه‌له‌ک ژ ئایه‌تێن قورئانا پیروز و هه‌ر وصا ته‌ڤگه‌ر و ره‌فتارا پێغه‌مبه‌ر (ص) نیشانگه‌رێ رێز و حورمه‌تێ یه‌ ل به‌ر باوه‌ردارێن راستینێ دینێن عه‌سمانیێ و نیشانگه‌رێ یێک بوونا خیم و ئه‌ساسا وا نه‌.