ئافره‌ت له‌ كۆمه‌ڵگاى عه‌ره‌ب

ئافره‌ت له‌ كۆمه‌ڵگاى عه‌ره‌ب

یه‌كا له‌ ئاشكراترین دیارده‌ى نه‌زانین و خورافاتی عه‌ره‌بی چه‌رخی نه‌فامی، روانگه‌یان له‌ باره‌ی ژنه‌وه‌یه‌. ئافره‌ت له‌ كۆمه‌ڵگای ئه‌و رۆژه‌دا له‌ ره‌وشتی مرۆڤایه‌تی و مافی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئازادی له‌ ژیان بابه‌ش بوو، هه‌روه‌ها له‌ ئه‌نجامی را وون بوون و درندایه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌هه‌بوونی ژن وكچ مایه‌ی شه‌رمه‌زاری ونیگبه‌تی بوو[1].

ئه‌وانه‌ كچان و ئافره‌تانیان له‌ میرات بێ به‌ش كرد بوو، باوه‌ریان وابوو هه‌ر كه‌سێك بتوانا شمشێر بووه‌شێنی و دیفاع له‌ هۆزه‌كه‌ی بكات یانی (پیاوان) هه‌قی میرات گرتنیان هه‌یه‌[2].

به‌پێ ریوایه‌تێك ئه‌و ژنانه‌ی له‌ دوای مردنی مێرده‌كانیان كه‌مناڵیان له‌ شوێن به‌جێ نامێنێ هه‌ر وه‌كو كاڵاكانی تری ناوماڵا به‌سه‌رئه‌و مناڵانه‌ی كه‌له‌ژنه‌كانی تری مێرده‌كه‌ین دابه‌ش ئه‌كرێن[3].

به‌ڵگه‌كان داكۆكی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌كه‌ن، ئافره‌ت ئه‌گه‌ر مێرده‌كه‌ی مرد، كورِی مه‌زنی پیاوه‌كه‌ له‌ ژنه‌كانی تر، ئه‌گه‌ر مه‌یلی هه‌با ئه‌توانی له‌گه‌ڵا باوه‌ژنی خۆی ده‌ست تێكه‌ڵا بكات، پارچه‌یه‌ك ئه‌خاته‌ سه‌ر سه‌ری وه‌ له‌گه‌ڵا كاڵاكانی تر وه‌كو به‌شی میرات بۆ خۆی ئه‌یبات و ئیتر ئه‌بوه‌ موڵكی خۆی، پاشان ئه‌گه‌ر بیه‌وێ به‌با هیچ ماره‌یىیه‌ك ته‌نیا له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ مێرات پای گه‌ییوه‌ به‌ژنی خۆی ده‌ربێنی، وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ژنی حه‌زی لێی نه‌بوایه‌ به‌ مێردی ئه‌دا ی و ماره‌یىیه‌كی بۆ خۆی وه‌رئه‌گرت، وه‌ ئه‌گه‌ر به‌مێردی نه‌دایه‌ هه‌ر به‌ بێوه‌ژنی تامردن ئه‌ى هشته‌وه‌، وه‌ له‌ دوای مردنی هه‌رچی هه‌یبو بۆ خۆی ده‌ستی به‌سه‌را ئه‌گرت[4].

كه‌واته‌ به‌پاى ئه‌و داب Ùˆ نه‌رێته‌ هاوسه‌ر بوون له‌گه‌ڵا باوه‌ژن به‌ پای یاسا قه‌ده‌غه‌ نه‌بووه‌، بۆیه‌ قورئانی پیرۆز ئه‌و كاره‌ قه‌ده‌غه‌ كردووه‌[5]. موفه‌سرین گێراویانه‌ته‌وه‌ له‌ سه‌رده‌می ئیسلام، كاتا كابرایه‌ك به‌ ناوی ئه‌بو قه‌یس كوری ئه‌سله‌ت مرد، كوره‌كه‌ی بریاری دا باوژنه‌كه‌ی به‌ هاوسه‌ری بۆ خۆی راگرا، له‌و كاته‌دا ئه‌م ئایه‌ته‌ هاته‌ خواره‌وه‌:  [ڵا تَحِلُ ڵكُم انْ تَرپوا النِساءَ...][6] واته‌: «حه‌ڵاڵا نییه‌ Ú˜Ù† به‌ میرات ببه‌رن»، هه‌روه‌ها Ú˜Ù† هێنانی با ژمار له‌ كۆمه‌ڵگای ئه‌و رۆژگاره‌ دا شتێكی باو بوو[7].

شانۆی ئافره‌ت

هه‌ر وه‌كو زانراوه‌ یه‌ك له‌ خراپترین داب Ùˆ نه‌ریتی عه‌ره‌ب زیندو به‌ گۆر كردنی كچان بوو. ئاشكرایه‌ ÙƒÚ† له‌وكۆمه‌ڵگایه‌ی كه‌ دوور بووه‌ له‌ شارستانیه‌ت Ùˆ فه‌رهه‌نگ، تۆبزی Ùˆ درندایه‌تی له‌ ناویاندا زاڵا ببوو ,زۆر سروشتىیه‌ كه‌ Ú˜Ù† ناتوانی وه‌كو پیاو شه‌رِ بكات Ùˆ له‌ هۆزی خۆی دیفاع بكات،  ره‌نگه‌ له‌ به‌گژدا چوونه‌كانی هۆزایه‌تی بكه‌وێته‌ ده‌ستی دوژمن Ùˆ مناڵیان Ù„ÛŽÛŒ به‌دونیا بێت ئیتر هه‌تا هه‌تا ئه‌بێته‌ مایه‌ى نیگبه‌تی Ùˆ شه‌رم بۆئه‌و هۆزه‌[8]. هه‌ندێكیش له‌ به‌ر باری ئابووری په‌ریشان كه‌ یه‌خه‌یان گرتبو وه‌ له‌ ترسی هه‌ژاری Ùˆ نه‌بوونی كچانیان زیندو به‌گۆری ئه‌كرد[9]ØŒ هه‌رچۆن بڵێین له‌ روانگه‌ى ئه‌وان ÙƒÚ† هه‌بوونێكی شووم بوو. قورئانی بیرۆز ئه‌و بییره‌ هه‌ڵه‌یه‌ی قه‌بوڵا نییه‌ بۆیه‌ ئه‌فه‌رمی:

[هه‌ر كاتێك مژده‌ به‌ یه‌كێكیان ئه‌درا كه‌ كچی پێ دراوه‌، (له‌ به‌ر ناره‌حه‌تی) روومه‌تی ره‌ش هه‌ڵئه‌گه‌را و له‌ ناوى دڵه‌وه‌ خه‌فه‌ت ئه‌خوارد، چونكه‌ مژده‌یه‌كی خراپی پێ دراوه‌، ناچارله‌ هۆزه‌كه‌ی دوور ئه‌كه‌وت، وه‌ (نه‌ی ده‌زانی چی بكات) ئایا ئه‌ء نیگبه‌تی و خواری یه‌ به‌سه‌ر شۆری قه‌بۆڵا بكات یان له‌ژێر خاك بیشارێته‌وه‌؟ ئاگادار بن كه‌ خراپ حوكم ئه‌كه‌ن] [10].

بابه‌ش كردن و قه‌بوڵا نه‌كردنی ئافره‌ت له‌ شوێنه‌واره‌كان و ئه‌ده‌بیاتی عه‌ره‌بی ئه‌و رۆژگاره‌ زۆر به‌رچاو ئه‌كه‌وێ، زۆر سروشتی بوو له‌ ناو عه‌ره‌به‌كان هه‌ر كه‌سێك كچی بوایه‌ پیان ئه‌وت: خوا له‌ نیگبه‌تی ئه‌و بتپارێزی، خه‌رجی ئاماده‌ بكه‌، باگۆره‌كه‌ی ماڵی زاوابا[11].

شاعیری عه‌ره‌ب له‌م باره‌وه‌ وتویه‌تی:

ـ هه‌ر باوكێك كه‌ كچی هه‌یه‌و مانه‌وه‌ی ئه‌وێت، سا جۆره‌ زاوای بۆ هه‌یه‌، خانوویه‌ك له‌ ژیرَ سیبه‌ره‌كه‌ی بحه‌وێته‌وه‌، مێردێك ئه‌و بپارێزی، وه‌ گۆرێك بیشارێته‌وه‌، به‌ڵام باشترینیان گۆره‌كه‌یه‌[12] ـ