حیجاز

حیجاز ناوچه‌یه‌كی وشك و بارانی رێكوپێكی نییه‌، جگه‌له‌ ناوچه‌كانی شاخاوی و ده‌رِه‌كانی باریك وته‌نگی قه‌راغی ده‌ریانه‌با. ئاوو هه‌وایه‌كی گرم و سوتێنه‌ری هه‌یه‌، ئه‌و جۆره‌ ئاو وهه‌وایه‌ شوێنه‌واریكی، گرنگی داناوه‌ له‌ سه‌ر باری ژیانی دانیشتوانی ناوچه‌كه‌، چونكه‌ عه‌ره‌به‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی باشوورىیه‌كان له‌ به‌ر نه‌بوونی له‌وه‌رگا و كشت وكاڵی نه‌یانتوانی مه‌ر و ماڵات، جگه‌ له‌ رِانی بچوك و حوشتر كه‌ حه‌یوانێكی به‌سه‌بره‌ به‌ خێو بكه‌ن. عه‌ره‌به‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ خوارده‌مه‌نی و پۆشاڵی خۆیان له‌ حوشتر به‌ ده‌ست دێنن ئه‌م جۆره‌ گه‌له‌دارىیه‌ له‌ رێگای بیاوان و كۆچكردن به‌ دوای له‌وه‌رگا سه‌ری ئه‌گرت، بۆیه‌له‌دورست كردنی رێكخراو و دامه‌زراوی رامیاری و كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌میشه‌ دوور بوون، وه‌ نه‌یانتوا نیوه‌ شوێنێكی یه‌كجا و نه‌گۆر بۆ خۆیان دابمه‌زرێنن. ئه‌م باره‌ ژیانه‌به‌پێچه‌وانه‌ی به‌شی باشوور بوو كه‌ خه‌ڵكی ئه‌وا شارنشین و جوتیار بوون هه‌روه‌ها به‌شی حیجاز با شارستانیه‌ت بوو، وه‌ زۆربه‌ی دانیشتوانیان له‌چارد وبیاوان دائه‌نیشتن و شاره‌كانیان جگه‌ له‌ مه‌ككه‌ كه‌ ئه‌ویش له‌ هاوشانی په‌یدابوونی ئیسلام هه‌ندا پێشكه‌وتنی به‌خۆیه‌وه‌ دی ئه‌وانی تر با بایه‌خ وزۆر گرنگ نه‌بوون. كه‌واته‌ به‌ هۆى خراپی سروشتی رێگا وبان خه‌ڵكی حیجاز له‌گه‌ڵا خاوه‌ن شارستانیه‌ته‌كان ئه‌و رۆژگاره‌ په‌یوه‌ندیان نه‌بوو.ئه‌م سۆنگه‌یه‌ كه‌ له‌ ئه‌نجامی سروشتی و جوگرافی ناوچه‌كه‌ پێك هاتبوو، وای لێی كردووه‌ كه‌ جیهانگه‌ران و كۆچكه‌ران رووی تێنه‌كه‌ن هه‌تا وای لێی هاتبو كه‌ داگیركه‌رانی مه‌زنی جیهان وه‌كو: رامسسی دووه‌م له‌ سه‌ده‌ی چوارده‌ی پێش زایین، وه‌ ئیسكه‌ندری مه‌قدونی له‌ سه‌ده‌ی چواره‌می پێش زایین، وه‌ ئیلیوس گالوس له‌ سه‌رده‌می ئه‌گوست ئیمپراتۆری رووم له‌ سه‌ده‌ی یه‌كه‌می زایین بۆ داگیر كردنی سه‌ر زه‌وی حیجاز مه‌یلیان نیشان نه‌داو به‌ره‌و ڵای نه‌هاتن. هه‌روه‌ها شاكانی ئیرانیش نه‌یان ویست ده‌ست به‌ سه‌ر ئه‌و ناوچه‌یه‌دا بگرن، ئه‌م باگوایه‌ له‌ ڵایه‌نی هێزه‌ گه‌وره‌كانه‌وه‌ ببوه‌ هۆی ئه‌وه‌ كه‌ خه‌ڵكی حیجاز به‌ بییرێكی راحه‌ت به‌ ژیانی بیاوانی خۆیان درێژه‌ بده‌ن[1]، یه‌كی له‌ مێژوونوسان له‌م باره‌وه‌ ئێژا:

ـ كاتی كه‌ دمتربوس قاره‌مانی یونانی (له‌ دوای ئیس كه‌ندر) بۆ داگیركردنی حیجاز گه‌یشته‌په‌ترا، عه‌ره‌به‌كانی بیاوانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ لێی كۆبوونه‌ پیایان وت: ئه‌ی میری گه‌وره‌! بۆچی بۆشه‌رِی ئێمه‌ هاتووی؟ ئێمه‌ له‌م لمزاره‌ ئه‌ژین له‌ هه‌موو كه‌ره‌سه‌یه‌كی ژیان با به‌شین، بۆیه‌ ئێره‌مان هه‌لبَژاردووه‌ بۆ ژیان، وه‌ له‌م بیاوانه‌ گه‌رم و سوتێنه‌ره‌ ئه‌ژین تافه‌رمانره‌ وایی به‌سه‌ركه‌سه‌وه‌ نه‌كه‌ین وژێرده‌ستی كه‌سیش نه‌بین،جائه‌م دیارىیانه‌مان لێى قه‌بوڵا بكه‌و بگه‌رێیه‌وه‌ بۆ ئه‌و شوێنه‌وه‌ی كه‌ لێیه‌وه‌ هاتووی هه‌تا ماوین له‌ دۆستانی وه‌فاداری ئێوه‌ین.

به‌ڵام ئه‌گه‌ر بته‌وا شه‌رِ بكه‌ی و پێشنیهادی ئاشتی ئێمه‌ قه‌بوڵا نه‌كه‌ی ئه‌بێ ماوه‌یه‌كی دوورو درَیژ له‌ ژیانێكی ناخۆش و گراندا بژی، وناتوانی شێوه‌ی ژیانی ئێمه‌ كه‌ هه‌ر له‌ مناڵىیه‌وه‌ عاده‌تمان پێ كردووه‌ بگۆرِی، وه‌ئه‌گه‌ر هه‌ندا له‌ پیاوانی ئێمه‌ش به‌دیل بگری و له‌گه‌ڵا خۆت ببه‌ی هیچ سوودێكیان بۆتۆ نییه‌ چونكه‌ ئه‌وانه‌ ناتوانی ژیانی ئازادو هه‌میشه‌یی خۆیان به‌دیلی ببه‌نه‌ سه‌ر. متریوس كه‌ گوێی له‌و قسانه‌بوو،دیارییه‌كانی وه‌رگرت، له‌ شه‌رِێك كه‌ مایه‌ی سه‌رئێشان و بائه‌نجامه‌ چاوی پۆشی و گه‌رایه‌وه‌[2]. یه‌كا له‌دانیشمه‌ندان ئێژا:

دورگه‌ی عه‌ره‌ب وێنه‌ی ته‌واوی نه‌پچراوی په‌یوه‌ندی له‌ نێوان مرۆڤ و زه‌ویدایه‌. ئه‌گه‌ر له‌ناو وڵاتانی وه‌كو هیندو یونان و ئیتالیا وئنیگلیس و ئه‌مریكا ئه‌بینین كه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك نه‌ته‌وه‌كانى تر ئه‌شكێنی وبه‌سه‌ریاندا زاڵا ئه‌بێ وئه‌یانگرێته‌ ژێر فه‌رمانره‌وایی خۆی، وه‌یان كۆچكردنێك بووه‌ له‌ نێوانیاندا، له‌ مێژووی دورگه‌ی عه‌ره‌ب، هیچ جیهانگه‌رِێك نییه‌ كه‌ سنووری لمسانی شه‌قار كردبا وه‌ له‌وا بۆ هه‌میشه‌ ما بێته‌وه‌ ، خه‌ڵكی نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌ب به‌ درێژایی هه‌موو سه‌ده‌كان كه‌مێژوو تۆماری كردووه‌ نه‌گۆر ماونه‌ته‌وه‌[3].

[1] ـ تاریخ تمدن اسلام ـ جریانی زیدان ب1، ل15.

[2] ـ تاریخ تمدن اسلام ب1، ل88، گوستاولوبون.

[3] ـ فیلیپ خلیل حتی، تاریخ عرب، ل14.